امیر رضازاده در سال‌های اخیر، شاهد افزایش اقبال سرمایه‌گذاران به بازار بورس بوده‌ایم. رشدهای قابل‌توجه این بازار و پیشتازی آن نسبت به بازارهای موازی از جمله دلایل توجه سرمایه‌گذاران به این بازار بوده است. در تصویر زیر می‌توان بازده خیره‌کننده این بازار، نسبت به بازارهای رقیب را در دو دهه اخیر (از ابتدای سال 1380 تا سال 1400) مشاهده کرد.
مطلب مرتبط: آموزش بورس
بازده تجمیعی بازارها در دو دهه اخیر
اما با این حال نوسانات شدید این بازاردر بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت و همچنین تخصص بالای مورد نیاز، برای فعالیت درآن، سبب بی‌میلی برخی سرمایه‌گذاران، به این بازار شده است. در ادامه برای آشنایی بیشتر با این بازار، به بررسی بورس اوراق بهادار، تاریخچه آن و آشنایی با برخی مفاهیم رایج و پرکاربرد آن خواهیم پرداخت، تا اندکی از ناشناخته بودن این بازار برای علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری و فعالیت در آن کاسته شود. با فردانامه همراه باشید.
بورس اوراق بهادار
بورس به‌معنی بازار است. بازاری که در آن انواع مختلفی از کالاها معامله می‌شوند. برای مثال “بورس مبلمان تهران”، به بازاری اطلاق میشود که در آن، انواع مختلف مبلمان، مورد معامله قرار می‌گیرند؛ اما بورس در رایج‌ترین معنای خود، به‌معنی «بورس اوراق بهادار» است. یعنی بازاری که در آن، انواع مختلفی از اوراق بهادار از جمله سهام، معامله می‌شوند. در ادامه نگاهی به تاریخچه شکل‌گیری این بازار خواهیم داشت.
تاریخچه شکل‌گیری بازار بورس
تاریخچه شکل‌گیری اولین بازار بورس، به اوایل قرن پانزدهم میلادی باز می‌گردد. کسبه و تجار شهر “بروژ” بلژیک، در این زمان، در خانه شخصی به نام “واندر بورس” دور هم جمع می‌شدند و به دادوستد کالاهای خود می‌پرداختند. تاریخچه شکل‌گیری اولین بورس اوراق بهادار نیز که در آن دارایی‌های مالی مورد معامله قرار گرفت، به اوایل قرن هفدهم میلادی در آمستردام هلند باز می‌گردد. اولین شرکتی که سهام خود را در این بازار عرضه کرد، کمپانی هند شرقی بود. سپس در اوایل قرن هجدهم میلادی بورس لندن ایجاد و در اواخر این قرن نیز، بورس نیویورک تاسیس شد. در حال حاضر بزرگترین بازار بورس جهان از منظر ارزش بازار و همچنین حجم معاملات، بازار بورس نیویورک (New York Stock exchange) است.
این بازار، در سال 1792 تحت توافقی که میان 24 کارگزار بورس در خیابان وال استریت منعقد گردید، ایجاد شد. همان‌طور که گفته شد، این بازار بزرگترین بورس جهان، از لحاظ ارزش بازار و همچنین حجم معاملات است. درحال‌حاضر ارزش بازار سهام شرکت‌های موجود در این بورس، بیش از 22 تریلیون دلار است. (بیش از 100برابر ارزش بازار بورس تهران)
مطالعات اولیه پیرامون شکل‌گیری بورس تهران، (Tehran Stock Exchange) نیز اولین بار در سال 1315 آغاز شد؛ البته این مطالعات به‌دلیل هم‌زمانی با وقوع جنگ جهانی دوم متوقف و مجددا در سال 1341 توسط هیئت بلژیکی آغاز شد. چهار سال بعد قانون بورس اوراق بهادار تصویب و در نهایت در تاریخ پانزدهم بهمن‌ماه سال 1346 سازمان کارگران بورس تهران، با چند معامله بر روی سهام شرکت “بانک توسعه صنعتی و معدنی” فعالیت خود را به‌صورت آزمایشی، آغاز کرد.
لازم به ذکر است این قانون در سال 1384 مورد بازنگری قرار گرفت و در نهایت با ابلاغ قانون جدید درپانزدهم آذرماه همان سال، بخش سیاست‌گذاری و نظارت بورس اوراق بهادا، یعنی سازمان بورس، از بخش اجرایی، یعنی شرکت بورس، فرابورس، بورس کالا، کارگزاری‌ها و…، جدا شدند. با توجه به لزوم شکل‌گیری بورس‌های کالا، فرابورس و انرژی براساس بندهای این قانون، این بورس‌ها به‌ترتیب در سال 1386، 1388 و 1391 فعالیت خود را آغاز کردند. در ادامه به بررسی روش ثبت‌نام و انجام معاملات در این بازار خواهیم داشت.
نحوه ثبت نام در بورس
هر فرد برای انجام معاملات خود در بورس، نیازمند اخذ “کد بورسی” از سامانه جامع اطلاعات مشتریان است. کد بورسی برای هر شخص متفاوت از فرد دیگر بوده و نوعی ابزار شناسایی معامله‌گران، در بازار سرمایه محسوب میشود. این کد از هشت کاراکتر تشکیل شده که سه کاراکتر ابتدایی، شامل نام خانوادگی افراد و پنج کاراکتر بعدی نیز شامل اعدادی هستند که به‌صورت رندوم انتخاب می‌شوند.
برای دریافت کد بورسی باید به سامانه سجام مراجعه کرد. مراحل ثبت‌نام در این سامانه، مطابق تصویر زیر از سه مرحله تشکیل شده است؛ همچنین برای آشنایی کامل با مراحل ثبت‌نام در این سامانه، می‌توانید این “مقاله” را مطالعه کنید.
مراحل ثبت نام در بورس
همان‌طور که مشخص است، پس از دریافت کد بورسی، امکان ثبت‌نام و انتخاب کارگزار ناظر برای معامله‌گران وجود دارد. کارگزار بورسی به‌مثابۀ واسطه‌ای میان خریدارو فروشنده اوراق بهادار عمل کرده و منجر به شکل‌گیری معامله میان آن‌ها میشود. در حال حاضر بیش از 114 کارگزار، تحت مجوز سازمان بورس فعالیت می‌کنند که در ادامه می‌توانید آن‌ها را مشاهده کنید. لازم به‌ذکر است که برخی از این کارگزاری‌ها، تنها خدمات خود را به اشخاص حقوقی ارائه کرده و اشخاص حقیقی نمی‌توانند از خدمات آن‌ها، بهره‌مند شوند.
(لیست کارگزاران فعال در بازار سرمایه ایران)
این موضوع نیز قابل‌توجه است که دو کارگزاری، “یزدان” و “آرمان”، به‌تازگی مجوز فعالیت خود را از سازمان بورس دریافت کرده‌اند و انتظار می‌رود به‌زودی فعالیت خود را آغاز کنند. مهمترین منبع درآمد کارگزاران بورس، کمیسیونی است که آن‌ها از معامله‌گران دریافت می‌کنند. به‌طور کلی 0.608درصد ارزش یک معامله خریدوفروش، به‌عنوان کارمزد کارگزار کسر میشود. (برای مثال در هنگام خرید سهامی به‌ارزش 100 میلیون تومان، کارمزد خرید 304 هزار تومان (0.304درصد از ارزش خرید) و کارمزد فروش نیز به‌شرط یکسان بودن ارزش فروش سهام، (0.304درصد از ارزش فروش) همان میزان خواهد بود) البته کارمزد خریدوفروش صندوق‌ها بسیار کمتر از رقم مورد اشاره است و حتی در صندوق‌های سرمایه‌گذاری درآمد ثابت به صفر میل می‌کند.
همان‌طور که مشخص است تعداد کارگزاری‌های بورس تهران، قابل‌توجه است و با توجه به اصلاح دستورالعمل تاسیس این نهاد توسط سازمان بورس، می‌توان انتظار افزایش روزافزون آن‌ها را داشت. بنابراین انتخاب صحیح و درست کارگزاری طرف قرارداد خود، موضوع بسیار مهمی است. در ادامه به مواردی اشاره می‌کنیم که در انتخاب کارگزار معاملاتی خود باید به آن توجه کنیم:
- سامانه‌های معاملاتی با سرعت بالا
- خدمات قابل قبول باشگاه مشتریان
- خدمات آموزشی
- دسترسی به طیف گسترده‌ای از دارایی‌های قابل‌معامله
- سهولت دسترسی
- اعتبار معاملاتی
- پشتیبانی قوی
- ارائه خدمات مشاوره سرمایه‌گذاری
- دسترسی آسان به شعب فیزیکی کارگزاری
- تخفیف‌های معاملاتی
- سبدگردانی و همچنین مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری
موارد مورد اشاره تنها بخشی از نکاتی هستند که در انتخاب کارگزاری باید به آن‌ها، توجه کنیم. برای مثال قطعی‌های مکرر برخی کارگزاری‌ها در برخی زمان‌ها، سبب شده است که فعالیت مستمر و پایدار سامانه معاملاتی را در همه حال، جزء موارد مهمی که در هنگام انتخاب کارگزاری باید به آن توجه کرد، بر شمریم. پس از ثبت‌نام کارگزاری افراد می‌توانند به انجام معاملات خود در بازار مبادرت ورزند. در این حال آشنایی با برخی مفاهیم پایه و اساسی برای انجام معاملات، ضروری به‌نظر می‌رسد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
مفاهیم و نکات ضروری معامله در بورس
همان‌طور که در ابتدا نیز عنوان شد، بازار بورس دارای برخی ظرافت‌ها و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود است، که سرمایه‌گذاری در این بازار را متفاوت از بازارهای دیگر می‌کند. مسلما نمی‌توان تمامی نکات و ظرافت‌های این بازار را عنوان کرد؛ اما در ادامه به برخی از پایه‌ای‌ترین نکاتی که آشنایی با آن، برای هر سرمایه‌گذار ضروری به‌نظر می‌رسد، اشاره خواهیم کرد.
نکات ضروری معامله در بورس
1. نماد بورسی
شاید اولین عبارتی که سرمایه‌گذاران در هنگام ورود به بازارهای مالی و بورس با آن آشنا می‌شوند، نماد معاملاتی باشد. نماد (Symbol) در واقع نام مخففی است که به ابزارهای معاملاتی بازارهای مالی، اطلاق میشود. برای مثال در بازار فارکس نماد جفت ارز یورو دلار به‌صورت EURUSD تعریف میشود و یا در بازار جهانی نماد معاملاتی طلا XAUUSD (بیانگر ارزش هر انس طلای 24 عیار براساس دلار آمریکا) است. در بورس ایران نیز هر ابزار سرمایه‌گذاری دارای نماد معاملاتی مختص به خود است. برای مثال نماد “فملی” نماینده سهام “شرکت ملی صنایع ایران” است.
رویه نام‌گذاری نمادهای معاملاتی در بورس تهران به‌طور معمول به این صورت است که حرف ابتدایی آن‌ها، بیانگر صنعتی که نماد در آن فعالیت می‌کند، است؛برای مثال حرف ابتدایی نماد فملی نشان‌دهنده فعالیت این نماد در صنعت فلزات اساسی است و حروف بعدی بیانگر یک بخش یا مخففی از نام شرکت هستند.
همان‌طور که گفته شد، این رویه معمولا برای نام‌گذاری نمادهای معاملاتی استفاده میشود. برای مثال عمده نمادهای بازار فرابورس و بخشی از نمادهای بازار بورس از این قاعده پیروی نمی‌کنند. برای مثال نمادهای “فارس” و “آریا” که اولین نماد در بورس و نماد بعدی در بازار فرابورس پذیرش شده‌اند، دارای کاراکتر اولی که بیانگر نام صنعت فعالیت آن‌ها باشد، نیستند و تنها بخشی از نام خود شرکت، به‌عنوان نماد معاملاتی آن‌ها استفاده شده است. هر دو نماد مورد اشاره در صنعت “محصولات شیمیایی” فعالیت می‌کنند؛ اما حرف ابتدایی نماد آن‌ها فاقد حرف ابتدایی صنعت اشاره شده است
2.شاخص کل بورس و هم‌وزن
شاخص‌ها (Index) ابزاری برای سنجش تغییرات در اقتصاد و بازارهای مالی هستند. بورس تهران نیز دارای انواع مختلفی از شاخص‌ها است که پرکابردترین و متداول‌ترین آن‌ها، “شاخص کل بورس” (TEDPIX) است. این شاخص نماگر بازده نمادهای حاضر در بورس، به‌صورت میانگین وزنی است و اولین بار در یکم فروردین‌ماه سال 1369 بر مبنا اولیه 100 واحد براساس فرمول زیر محاسبه شد.
همان‌طور که گفته شد این شاخص، یک شاخص میانگین وزنی است. یعنی شرکت‌هایی با ارزش بازار بیشتر، تاثیر به‌مراتب بیشتری، بر روی تغییرات این شاخص نسبت به شرکت‌های کوچک و متوسط، دارند. (برای مثال نماد “فارس” که رتبه اول نمادها از منظر ارزش بازار را در بین نمادهای بورسی در اختیار دارد از نماد “پدرخش” که کمترین ارزش بازار در بین این نمادها دارد، تاثیر بسیار بیشتری بر روی تغییرات شاخص می‌گذارد؛ همچنین این شاخص علاوه‌بر پیگیری تغییرات قیمت، بازده نقدی نماده (سود تقسیمی مجامع) را نیز محاسبه کرده و در بازده شاخص لحاظ می‌کند.
شاخص هم‌وزن، شاخص دیگری است که برای بررسی وضعیت بازار توسط سرمایه‌گذاران، استفاده میشود. این شاخص برخلاف شاخص بورس، میانگین ساده نماگر بازده، بازار است و تمامی نمادها در محاسبات آن به‌یک اندازه تاثیرگذارند.
این شاخص در اول فروردین‌ماه سال 1393 بر مبنا 10,000 واحد محاسبه شد. فعالین بازار برای بررسی وضعیت و همچنین پیش‌بینی قیمتی نمادهای بزرگ بازار از “شاخص کل بورس” و برای بررسی و پیش‌بینی قیمتی نمادهای کوچک از “شاخص کل هم‌وزن” استفاده می‌کنند.
مطالعه بیشتر: مقایسه شاخص کل و هم‌وزن
3.سایت‌های پرکاربرد بورس تهران
دو سایت بسیار مهم و کاربردی که استفاده از آن‌ها برای سرمایه‌گذاران بازار بورس تهران، ضروری به‌نظر می‌رسد، سایت “شرکت مدیریت فناوری بورس تهران” و “کدال” هستند. اطلاعات ارائه شده در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران، تمامی اطلاعات مرتبط با قیمت و معاملات نمادها است. برای مثال قیمتی که آخرین معامله نماد براساس آن انجام شده، در این سایت وجود دارد؛ همچنین سرمایه‌گذاران، می‌توانند تغییرات شاخص‌های بازدهی، اطلاعیه‌های ناظران معاملاتی، مولفه‌های معاملاتی نماد مورد نظر خود (مانند آخرین قیمت، قیمت پایانی، کمترین و بیشترین قیمت معامله شده، مظنه قیمتی سفارش‌گذاری و…) تغییرات سهامداران عمده، میزان شناوری سهام خود و… را، در این سایت مشاهده کنند. سایت کدال نیز بستر ارتباطی ناشرین با سرمایه‌گذاران است. در این سایت اطلاعیه‌های بسیار مهمی همچون صورت‌های مالی، آگهی دعوت به مجامع، کنفرانس‌های اطلاع‌رسانی، شفاف‌سازی‌ها و… منتشر می‌شوند.
4.مجامع عمومی
مجمع به‌معنی جلسه و گردهمایی سهامداران شرکت است. عمومی بودن مجامع به این معنی است که همه سهامداران با هر میزان سهام تحت تملک، می‌توانند در مجمع حضور پیدا کرده و در تصمیمات شرکت، نقش ایفا کنند. طبق قانون تجارت مجامع شرکت‌های سهامی عام، شامل سه مجمع عمومی عادی سالیانه، عمومی فوق‌العاده و عمومی موسس است. در ادامه به بررسی این مجامع خواهیم پرداخت:
مجمع عمومی موسس: این مجمع در ابتدای تاسیس و آغاز فعالیت شرکت‌ها برگزار شده و در آن به انتخاب مدیران، بازرس یا بازرسان، تصویب اساسنامه، تعیین روزنامه کثیرالانتشار و… پرداخته میشود. این مجمع تنها یک بار در زمان تاسیس و ایجاد شرکت‌ها برگزار شده و به همین دلیل مورد توجه سرمایه‌گذاران بازار سرمایه نیست.
مجمع عمومی عادی سالیانه: این مجمع، مجمعی است که باید به‌صورت سالانه و منظم و با محدودیت زمانی چهار ماه بعد از پایان سال مالی شرکت‌ها برگزار شود. به همین دلیل به آن مجمع عادی سالیانه گفته میشود. مهمترین تصمیماتی که در این مجمع اتخاذ میشود، عبارتند از تعیین میزان سود تقسیمی، تصویب صورت‌های مالی و انتخاب اعضای هیئت‌مدیره هستند. برای به‌رسمیت شناختن مجمع حضور بیش از 50درصد (50درصد به‌علاوه یک سهم) صاحبین سهام یا نماینده آن‌ها، ضروری است. تصویب دستور جلسات این مجمع، نیازمند موافقت بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان حاضر در آن است.
مجمع عمومی فوق‌العاده: این مجمع برخلاف مجمع عمومی عادی سالیانه، به‌صورت دوره‌ای و منظم برگزار نمی‌شود. دستور جلسات مهم این مجمع شامل افزایش و یا کاهش سرمایه، تغییر اساسنامه شرکت و انحلال شرکت هستند. میزان سهام مورد نیاز برای به‌حد نصاب رسیدن آن، مشابه مجمع عمومی عادی است؛ اما برای تصویب دستور جلسات آن باید بیش از دو سوم اشخاص حاضر در مجمع با رای صادره موافق باشند. گفتنی است که در تمامی مجامع مورد اشاره، شرکت‌ها موظفند حداقل ده روز و حداکثر 40 روز پیش از برگزاری مجمع، آگهی دعوت به مجمع را در سامانه کدال منتشر کنند. در این آگهی، زمان، مکان، دستور جلسه و همچنین نحوه حضور در جلسه مجمع به اطلاع سهامداران می‌رسد.
5.سود هر سهم (EPS) و سود نقدی هر سهم (DPS)
سود هر سهم، EPS که مختصر عبارت Earning Per Share است، در واقع نشان‌دهنده سود خالص تحقق‌یافته، به‌ازای هر سهم شرکت است. برای مثال EPS شرکتی فرضی که در یک سال مالی 1,000 تومان سود ساخته و تعداد کل سهام آن نیز ده سهام باشد، 100 تومان خواهد بود.
گفتنی است کهEPS که بر روی تابلوی معاملاتی نمادها نمایش داده میشود، بیانگر سود چهار فصل اخیر (به این EPS، EPS TTM گفته میشود) هر سهم است و در زمان انتشار صورت‌های مالی فصلی بروز میشود. نوع دیگری از EPS که استفاده از آن در میان سرمایه‌گذاران بورسی رایج است EPS Forward است. منظور از این سود، سود تحلیلی و مورد انتظار نماد در آینده است که با برآورد اقلام صورت سود و زیان شرکت‌ها، برآورد میشود.
سود نقدی هر سهم (DPS که مختصر عبارت Dividend Per Share) است، در واقع سود نقدی تقسیم شده میان صاحبین سهام است. در مثال مورد اشاره که EPS شرکت 100 تومان بود، اگر در مجمع 60 تومان تقسیم شود، سود تقسیمی نماد مورد اشاره، 60 تومان خواهد بود. شرکت‌ها طبق قانون تجارت در صورت عدم وجود زیان انباشته بایستی حداقل 10درصد و حداکثر 90درصد از سود محقق شده خود را میان سهامداران تقسیم کنند. زمان واریز سود نیز طبق مصوبه سازمان بورس چهارماه پس از برگزاری مجمع است.
شرکت‌ها قبل از برگزاری مجمع باید در آگهی “زمان‌بندی پرداخت سود” روش و همچنین زمان پرداخت سود خود را به سهامداران اعلام کنند. گفتنی است که امکان تقسیم سود از محل سود انباشته شرکت‌ها وجود دارد و در این صورت، درصد تقسیم سود شرکت‌ها بیش از 100درصد سود محقق شده در دوره مالی آن‌ها خواهد شد.
6.وضعیت معاملاتی نمادها
یکی از مهمترین نکاتی که معامله‌گران بازار سرمایه باید با آن آشنا شوند، وضعیت معاملاتی نمادها است. به‌طور کلی وضعیت معاملاتی نمادها که در تابلوی معاملاتی آن‌ها مشخص میشود، شامل وضعیت‌های “مجاز”، “مجاز محفوظ”، “مجاز متوقف”، “ممنوع” و “ممنوع متوقف” است. در وضعیت معاملاتی مجاز، امکان ثبت سفارش و همچنین انجام معامله، بلافاصله پس از ثبت سفارش، وجود دارد. در زمانی که نماد در وضعیت مجاز محفوظ است، تنها امکان ثبت سفارش وجود دارد و هیچ‌گونه معامله‌ای انجام نمی‌شود. (این وضعیت در حالتی رخ می‌دهد که وضعیت معاملاتی نماد از ممنوع به مجاز تغییر کند. تغییر وضعیت معاملاتی نمادها در پیش گشایش بازار مثالی از این موضوع است)
در سه وضعیت معاملاتی بعدی که شامل مجاز متوقف، ممنوع و ممنوع متوقف است نه امکان ثبت سفارش در نماد وجود دارد و نه معامله‌ای بر روی نماد، انجام میشود. تنها تفاوت میان این سه وضعیت در مدت زمان بسته بودن نمادها است. به‌طور معمول وضعیت‌های مجاز متوقف و ممنوع در زمانی رخ می‌دهند که بسته بودن نماد به‌صورت موقتی صورت پذیرد؛ اما در وضعیت ممنوع متوقف، نماد بیش از یک روز کاری بسته شده و زمان بازگشایی آن نیز نامشخص است.
نتیجه‌گیری
همان‌طور که در ابتدا نیز عنوان شد، بازار بورس علی‌رغم تمام فرازوفرودهای خود، پیشتاز بازدهی، در میان بازارهای رقیب خود است. در این مقاله تلاش شد، با تاریخچه این بازار آَشنا شده و همچنین روش ورود و شروع معامله‌گری در آن را نیز تشریح کنیم؛ همچنین گفته شد که با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد این بازار، آشنایی با برخی مفاهیم ضروری به‌نظر می‌رسد که تلاش شد، مهمترین این نکات ذکر شود؛ اما بااین‌حال فعالیت در این بازار نیازمند دانش بیشتری است که باید مورد توجه سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به فعالیت در آن قرار گیرد. برای آشنایی بیشتر با این مفاهیم می‌توانید به مقالات آموزشی سایت فردانامه مراجعه کرده و با این مفاهیم آشنا شوید.
