ریسک نکول چیست و چه ابعادی دارد؟

اصطلاح نکول در مبحث ریسک‌های سرمایه‌گذاری به کار می‌رود. نکول به مفهوم خودداری از انجام تعهدات مالی است و یکی از ریسک‌هایی است که باید برای یک سرمایه‌گذاری ایمن شناخت. در این مقاله به توضیح این ریسک و ابعاد مختلف آن می‌پردازیم.

اصطلاح نکول، در رده ریسک‌های سرمایه‌گذاری به کار می‌رود. این واژه در فرهنگ معین به «خودداری کردن از پرداخت وجه حواله، برات و مانند آن» تعبیر شده است. این ریسک زمانی اتفاق می‌افتد که در یک قرارداد مالی، یک طرف قرارداد به هر دلیل نخواهد یا نتواند به تعهداتش عمل کند. در این شرایط می‌گویند که نکول کرده است.

به نکول ریسک اعتباری نیز می‌گویند. در بازارهای مالی و بورس‌های مختلف، انواع ریسک وجود دارد، اگر قصد سرمایه‌گذاری یا معامله‌گری در هر بازار مالی را دارید، باید با انواع ریسک‌های موجود در بازار آشنا باشید تا به این ترتیب، از بروز ضرر و زیان به شکل غافل‌گیرانه، جلوگیری کنید.

مفهوم نکول

همان‌طور که گفتیم نکول در معنای لغوی، به معنای «خودداری کردن از پرداخت وجه حواله، برات و مانند آن» است. به ریسک نکول (Default)، ریسک اعتباری (Credit Risk) نیز می‌گویند. در بازار سرمایه این ریسک زمانی برای افراد اتفاق می‌افتد که یک طرف از انجام تعهدات مالی خودداری کند. چه زمانی این اتفاق می‌افتد؟ عموما در شرایطی که افراد به دلایل مختلف، مانند ضرر مالی یا ورشکستگی، قادر نباشند حواله، بدهی یا اقساط وام خود را پرداخت کنند.

حالت بالا، یک وضعیت معمول و رایج بود. یک حالت ظریف‌تر نیز وجود دارد: فرد ممکن است به لحاظ مالی استطاعت پرداخت بدهی‌های خود را داشته باشد اما به خاطر آنکه در قانون، جریمه متوازنی برای تخلف عدم پرداخت بدهی وجود ندارد، طرف در یک محاسبه هزینه و فایده پیش خود به این نتیجه می‌رسد که هزینه جریمه از هزینه پرداخت بدهی کمتر است. 

در حالت فوق می‌گویند که طرف «نکول استراتژیک» کرده است. نکول استراتژیک در نتیجه ضعف و کمبودهای قانونی اتفاق می‌افتد و اتفاق خوبی برای یک اقتصاد نیست. نمونه آن، زیاد بودن حجم بدهی‌های معوق و مشکوک‌الوصول در نظام بانکی است.

یکی دیگر از اسامی که برای این نوع ریسک به کار می‌رود، ریسک عدم تعهد است. چرا که در این نوع ریسک، با توجه به این که فرد وام گیرنده باید در تاریخ تعهد خود، پایبند به بازپرداخت اقساط باشد، ممکن است از بازپرداخت اقساط خود امتناع کند که در این صورت، فرد به تعهدات خود پایبند نبوده و نکول رخ داده است.

پس به‌طور کلی، ریسک نکول زمانی اتفاق می‌افتد که فرد وام گیرنده، به دلیل عدم تمایل و یا عدم توان، در زمان مقرر شده قادر به بازپرداخت تعهد خود به وام دهنده نباشد.

جایگاه ریسک نکول در نهادهای مالی

ریسک نکول یکی از پایه‌ای‌ترین و مهم‌ترین ریسک‌ها در نهادهای پولی و مالی در سراسر جهان محسوب می‌شود که می‌تواند زیان‌های هنگفتی را در حد ورشکستگی، به یک مؤسسه مالی، بانک یا لیزینگ وارد سازد.

یکی از مهم‌ترین دلایل ضریب احتمال رخداد این ریسک، این است که پارامترهای بسیاری در نکول شدن و یا عدم تعهد پرداخت دخیل هستند.

به‎عبارتی دیگر، عوامل مختلفی می‌توانند در فرد وام گیرنده و سرمایه وی تأثیر بگذارند و نگذارند که فرد بتواند در تاریخ سررسید، وام خود را بازپرداخت کند. تغییر شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تغییرات شدید در بازارهای مالی و یا تغییرات در زندگی شخصی فرد از جمله این دلایل هستند. به همین جهت، ریسک نکول در مؤسسات و نهادهای مالی و اعتباری اهمیت ویژه‌ای دارد و این نهادها نیز برای مقابله با این ریسک، اقدامات و شرایطی را برای پرداخت وام و یا اعتبار در نظر می‌گیرند که تا جای ممکن بتوانند جلوی ریسک نکول را بگیرند.

برای مثال، بانک‌ها برای تخصیص وام، شرایط مختلفی از جمله دریافت وثیقه، دریافت ضامن و یا وثیقه کردن مقدار مشخصی از دارایی در حساب فرد وام گیرنده را در نظر گرفته‌اند که با این روش‌ها، در صورت عدم پرداخت وام، ضرر بزرگ‌تری دامان فرد وام گیرنده را بگیرد.

وجود قانون حد کفایت سرمایه و عدم اعطای تسهیلات به شرکت‌های ورشکسته نیز از اقدامات پیش‌گیرانه دیگر برای کاهش ریسک نکول هستند.

مؤسسات رتبه‌بندی ریسک اعتباری

همان‌طور که گفته شد، کارشناسان و متخصصان حوزه اقتصاد همواره در حال کار بر روی سیستم‌هایی هستند که ریسک نکول را تا حد ممکن کاهش دهد، هم در مورد اشخاص حقیقی و هم در مورد اشخاص حقوقی. در نتیجه این تجربه جهانی، در سراسر دنیا «مؤسسات رتبه‌بندی ریسک اعتباری» پدید آمده‌اند که به نهادهای مالی خدمات می‌دهند.

در دنیا، انواع مختلفی از موسسات رتبه‌بندی اعتباری مشغول فعالیت هستند. این موسسات از لحاظ اندازه، حوزه تخصصی و روش‌ها با هم متفاوتند. مودز (Mood’s)، استاندارد ‌اند پورز (Standard and Poor’s) و فیچ (Fich) سه موسسه بزرگ رتبه‌بندی اعتباری هستند که سهم زیادی از بازار جهانی را به خود اختصاص داده‌اند.

روش کار موسسات رتبه‌بندی

مؤسسات نام برده شده در بالا، برای تعیین رتبه ریسک نکول سرمایه گذاری در شرکت‌های مختلف، آن‌ها را با استفاده از اطلاعات کمی و کیفی مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دهند. وضعیت اعتباری شرکت‌ها ناشی از عوامل سطح شرکت یعنی وضعیت مالی شرکت (تحلیل کمی) و عوامل بیرونی شرکت یعنی وضعیت کسب و کار (تحلیل کیفی) است.

روش تحقیق موسسات رتبه‌بندی

در خصوص رتبه بندی شرکت‌ها، این موسسات بر اساس تحقیقاتی که بر روی اوراق بهادار صادر شده از سوی ناشران انجام داده‌اند، اعتبار شرکت ناشر اوراق را ارزیابی می‌کنند تا دریابند که ریسک اعتباری اوراق بهادار این شرکت تا چه اندازه است.

این مؤسسات اعتباری، نتیجه تحقیقاتشان بر روی اعتبار اوراق شرکت‌ها را به‌صورت «رتبه‌‌بندی اوراق» منتشر می‌کنند.

سیستم رتبه‌بندی موسسات

معمولا رتبه‌ای که این موسسات به اوراق مختلف می‌دهند از AAA (ایمن‌ترین) شروع شده و سپس به ترتیب AA، A، BBB،BB ، B و به‌همین ترتیب تا C و D ادامه می‌یابد. رده‌های آخر، بیان‌گر بالاترین ریسک نکول هستند. البته این نظام استاندارد از شرکتی به شرکت دیگر تفاوت‌های جزیی دارد.

شاید تصور شود در خارج و در ایران اگر چنین استاندارد اعتبارسنجی وجود داشته باشد، دیگر کسی به سمت اوراق C و D نخواهد رفت و برای اوراق AAA یا اصطلاحا Tripple A که کمترین ریسک نکول را دارند، صف‌های خرید تشکیل خواهد شد و آن اوراق نایاب خواهند شد!

رابطه ریسک و ریوارد

اما واقعیت چیز دیگری است. برای این سوال باید رابطه ریسک با پاداش (Reward) را در نظر بگیرید. معمولا در سرمایه‌گذاری ریسک و پاداش رابطه مستقیم دارند، و سود بیشتر در ازای ریسک بیشتر به دست می‌آید. شاید اوراق دولتی کمترین ریسک را داشته باشند اما به‌طور مشخص کمترین بازدهی را نصیب دارندگان خود می‌کنند.

در واقع، کارکرد اعتبارسنجی اوراق این است که، هر کس بسته به سطح ریسک‌پذیری خود می‌تواند محل سرمایه‌گذاری خود را انتخاب کند. فقط سطح ریسک، شفاف‌تر و منصفانه‌تر خواهد شد.

مؤسسات رتبه‌‌بندی ریسک اعتباری در ایران

در کشور ما هنوز صنعت رتبه‌بندی جایگاه مناسب خود را نیافته است. از جمله دلایل این امر فقدان بانک‌های اطلاعاتی متمرکز و عدم وضع قوانین و مقررات کافی باشد. با توجه به رشد بازار سرمایه و افزایش عمق بازار و همچنین نیاز به شفافیت بیشتر، زیر نظر سازمان بورس اوراق بهادار ایران، بستری برای شکل‌گیری این مؤسسات در ایران به‌‌وجود آمد.

 از مؤسسات رتبه‌بندی ریسک اعتباری در ایران می‌توان به موسسات رتبه‌بندی اعتباری «پایا»، «برهان» و «پارس کیان» اشاره کرد که اطلاعات تکمیلی آنها در وب‌سایت هر کدام در دسترس است.

ریسک اعتباری در اوراق بهادار در ایران

به‎طور کلی، ریسک نکول در اوراق بهادار در ایران، از کمترین که اوراق دولتی است مانند اوراق مشارکت و اخزا، به سمت رتبه‌های پایین‌تر که اوراق شرکتی می‌باشند، افزایش می‌یابد. اوراق دولتی در ایران به واسطه این که دولت این اوراق را منتشر کرده و اعتبار این اوراق بسیار بالا می‌باشند، کم‌ترین میزان ریسک اعتباری یا ریسک نکول را دارند.

در مورد شرکت‌ها، بررسی وضعیت یک شرکت از جوانب مختلف، گام لازم قبل از سرمایه‌گذاری است. مطالعه صورت‌های مالی، و استفاده از نسبت‌های مالی رایج، روش خوب و مطمئنی است. مواردی مانند جریان نقدی آزاد (Free Cash Flow یا FCF) و نسبت پوشش بهره، اطلاعات ارزشمندی را درباره توان مالی شرکت برای ایفای تعهدات خود ارائه می‌کند.

جمع‌بندی

در این مقاله، به معرفی و توضیح ریسک نکول یا همان ریسک اعتباری و ریسک عدم تعهد پرداختیم که به معنای خودداری یکی از طرفین قرارداد از انجام تعهدات مالی خود است، گفتیم که دلایل این اتفاق در دو دسته کلی می‌گنجد که یا به دلیل ناتوانی طرف متعهد است، که معمولا در اثر نوسانات اقتصادی، ضرر مالی و ورشکستگی اتفاق می‌افتد و یا به‌دلیل نخواستن اوست که ناشی از کاستی‌های قانونی در این زمینه است و باید توسط مراجع قانون‌گذار بررسی و برطرف شود.

برای مشکلات ناشی از دسته اول، نهادهای مالی، درخواست‌دهندگان وام و تسهیلات را اعم از حقیقی و حقوقی اعتبارسنجی می‌کنند، سرمایه‌گذاران در بورس و سایر بازارها نیز باید به نوعی همین اعتبارسنجی را در مورد شرکت‌‌ها و ناشران انجام دهند، که موسسات اعتبارسنجی در جهان در پاسخ به همین نیاز پدید آمده‌اند. سرمایه‌گذاران می‌توانند هم با رجوع به گزارش موسسات اعتبارسنجی در مورد اوراق شرکت‌ها، و هم از طریق مطالعه صورت‌های مالی آن شرکت اطلاعات لازم را در مورد ریسک نکول به دست آورند.