علیرضا فرشید همیشه صاحبان فکر و ایده، این دغدغه را داشته‌اند که آن ایده را به واقعیت تبدیل کرده و علاوه بر اجرایی کردن آن از مزایای اقتصادی آن نیز بهره‌مند شوند. از سوی دیگر صاحبان سرمایه، به دنبال طرح‌هایی برای ایجاد ارزش افزوده بر سرمایه خود و همچنین بهینه‌سازی فرایند کسب و کارشان با استفاده از فناوری و ایده‌های جدید بوده‌اند.
اتصال این دو قشر نیازمند حلقه‌ای بوده که ایده‌های جدید را به سرمایه‌گذاران علاقمند به آن‌ها متصل کند و این دو بخش بتوانند هم‌افزایی را به ارزش افزوده و افزایش بهره‌مندی تبدیل کنند.
در این مقاله فردانامه با هم قرار است به بررسی وجود و نحوة کارکرد این حلقه در جهان و مدل بومی آن در کشورمان بپردازیم. با ما همراه باشید
دارایی فکری چیست؟
بر خلاف دارایی‌های فیزیکی که می‌توان بر اساس نوع، اندازه، محل و نوع کارایی آن‌ها برآوردی از قیمت‌شان داشت دارایی‌هایی هستند که قابل اندازه‌گیری با روش‌های فیزیکی نیست و ارزشگذاری آن‌ها مانند سهام از فرایندهای خاصی پیروی می‌کند. این دارایی‌ها مانند ایده‌ها، خلاقیت و اختراعات، ادبیات، کارهای هنری، طراحی، نشان‌ها و نام‌ها و لوگوهای مورد استفاده در تجارت هستند.
صاحبان دارایی‌های فکری افرادی خلاق و ایده‌پرداز هستند که با توجه به نگرشی که به جهان دارند، به دنبال حل مشکلات یا ساده‌سازی فرآیندهای موجود در آن بوده و می‌خواهند با طرح‌هایی که در سر دارند دنیا را به جایی بهتر تبدیل کنند.
نهادهای ثبت دارایی فکری
صاحبان دارایی‌های فکری، عموماً بیم کپی و دزدیده شدن طرح‌ها و ایده‌های خود را دارند. سودجویان با دزدیدن این دارایی‌ها بدون آنکه حقوق صاحب دارایی را رعایت کنند در پی آن هستند که برای خود ارزش افزوده ایجاد کنند.
از طرفی سرمایه‌گذاران نیز باید ریسک موجه بودن طرح و ایده، امکان اجرای آن و صحت مالکیت اثر را در نظر داشته باشند.
برای حل این قبیل نگرانی‌ها، نهادهایی به وجود آمده‌اند که بصورت قانونی به صحت‌سنجی امکان اجرا و مالکیت دارایی‌های فکری پرداخته و از حقوق مالکان آن‌ها در مقابل کپی و دزدی با ابزارهای قانونی دفاع می‌کنند. در عین حال اطمینان خاطری به سرمایه‌گذاران می‌دهند که ایده مذکور را با امنیت خاطر بیشتر بررسی و برای مالکیت و استفاده از آن سرمایه‌گذاری کنند.
این نهادها در جهان با نام «سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)»، در کشور آمریکا با نام «دفتر نشان‌های تجاری و ثبت اختراع ایالات متحده (USPTO)» و در اروپا با نام «دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)» حضور دارند.
نهاد دارایی‌های فکری در ایران
در کشور ما از سال ۱۳۰۴ شمسی قوانینی برای حمایت از دارایی‌های فکری تصویب شد. این قانون با عنوان علائم صنعتی و تجاری تصویب و قانون دیگری بعنوان قانون ثبت علائم و اختراعات نیز در سال ۱۳۱۰ تصویب شد. قوانین دیگری در سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۴۸ با عناوین آیین‌نامه اصلاحی اجرای قانون ثبت علائم تجاری و اختراعات و همچنین حمایت از حقوق مؤلفان و نویسندگان و هنرمندان تصویب شد.
در سال ۱۳۹۱ تلاش‌هایی برای ایجاد نهاد قانونی دارایی‌های فکری انجام شد که در سال ۱۳۹۲ به تشکیل و آغاز به کار بازار دارایی‌های فکری در بازار سوم فرابورس منتهی گردید.
بازار دارایی‌های فکری در جهان
بازار دارایی‌های فکری در جهان با عنوان IPXI یا Intellectual Property Exchange International Inc. شناخته می‌شود. صاحبان دارایی‌های فکری با ثبت دارایی خود و در خواست عرضة آن در تالار معاملات، دارایی خود را در معرض ارزشگذاری قرار می‌دهند.
دارایی فکری ارزشگذاری شده، مشابه فرآیند عرضه اولیه سهام با قیمت ارزشگذاری شده وارد مزایده شده و متقاضیان استفاده از حقوق آن به رقابت با یکدیگر برای کشف قیمت می‌پردازند و برنده می‌تواند از حقوق آن دارایی فکری بهره‌مند شود.
بازار دارایی‌های فکری فرابورس ایران
حلقة اتصال صاحبان دارایی‌های فکری و سرمایه‌گذاران در کشورمان، با تشکیل بازار دارایی‌های فکری در فرابورس ایران ایجاد گردید. همانند سایر مراکز قانونی جهانی، صاحبان ایده و دارایی‌های فکری می‌توانند با ثبت تقاضای خود در این نهاد برای جذب سرمایه‌گذار اقدام کرده و سرمایه‌گذاران نیز با خیالی آسوده از طی مراحل قانونی و صحت ادعای عرضه‌کنندة ایده، روی ایدة مورد نظرشان سرمایه‌گذاری کنند.
در سایت بازار دارایی‌های فکری فرابورس برای تعریف آن این گونه ذکر شده است: «بازار دارایی فکری آماده است تا در راستای اجرای مفاد بند (د) ماده ۱۷ قانون پنجم توسعه که بر حمایت مالی از ایجاد و توسعة بورس ایده و بازار فناوری به منظور استفاده از ظرفیت‌های علمی در جهت پاسخگویی به نیاز بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات تاکید ورزیده است، شرایطی را مهیا کند برای ارتباط حلقة علم و صنعت تا دانشگاهیان، مخترعان و مبتکران بتوانند در ارتباطی نظام‌مند، ایده‌ها و ابتکارات خود را به مرحلة تجاری‌سازی برسانند.»
انواع اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری
۱- حق ثبت اختراع: حقی که منحصرا به صاحب اختراع یا نمایندة قانونی او اختصاص دارد.
۲- علائم تجاری: نام و گرافیک خاصی است که اختصاصا به محصول یا خدمات یک شخص شرکت اشاره دارد.
۳- طرح‌های صنعتی: طرح‌هایی ۲ و ۳ بعدی و یا ساخته شده به صورت ماکت که نمایش‌دهندة شکل و مشخصات کالا یا دستگاه برای معرفی به افراد است.
۴- حق انحصاری اثر: شامل حقوق پدیدآورنده‌های آثار ادبی و هنری است.
۵- مشتمل بر ارقام گیاهی، نوآوری و اختراع، علائم جغرافیایی و مالکیت صنعتی و غیره است.
فرآیند فرابورسی کردن ایده و دارایی فکری در ایران
طبق آنچه در سایت فرابورس ایران منتشر شده، فرآیند حضور ایده‌ها در این بازار از مراحل زیر تشکیل شده است:
۱- دارنده ی اوراق دارایی فکری (گواهی ثبت اختراع یا ایده و مالکیت آن) که قصد عرضه حقوق مادی ناشی از آن را دارد، از طریق مراجعه به یکی از شرکت‌های مشاور سرمایه‌گذاری، تامین سرمایه دارای مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار یا کارگزاران عضو فرابورس ایران و ارائه مدارک زیر، درخواست خود مبنی بر عرضة تمام یا بخشی از حقوق مادی ناشی از مالکیت معنوی متعلق به خود را مطرح می‌کند:
- اوراق شناسایی مخترع طرح
- اوراق شناسایی مالک حقوق مادی ناشی از دارایی فکری (شخص حقیقی یا حقوقی)
- اوراق مربوط به ثبت دارایی فکری نزد مراجع ذیصلاح ثبت کننده
۲- شرکت مشاور سرمایه‌گذاری، تامین سرمایه یا کارگزار عضو فرابورس ایران پس از دریافت مدارک، درخواست عرضة متقاضی را به همراه مدارک مذکور به فرابورس ایران ارائه می‌کند.
۳- پس از وصول تقاضا توسط فرابورس ایران، مقتضی است مراحلی از قبیل احراز اصالت و هویت اختراع و مخترع از مراجع ثبت مربوطه، اخذ تاییدات فنی طرح از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ارائه گزارش لازم در خصوص بررسی قابلیت تجاری‌سازی ایده در قالب طرح کسب و کار (Business Plan) که توسط شرکت مشاور سرمایه‌گذاری یا تامین سرمایه یا کارگزاران دارای مجوز عضو فرابورس ایران انجام و تکمیل شده و در نهایت موافقت اصولی کمیتة عرضه فرابورس ایران در خصوص تقاضای ارائه شده اخذ شود.
انواع عرضه دارایی فکری در بازار دارایی فکری فرابورس
۴ نوع عرضه برای دارایی‌های فکری در فرابورس پیش‌بینی شده است که در زیر انواع آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
۱- عرضه اوراق بهادار شرکت‌های سهامی خاص مبتنی بر دارایی فکری: در این نوع عرضه، مالک دارایی فکری یک شرکت است. یعنی صاحب دارایی فکری مالکیت آن دارایی را در اختیار شرکتی جدید گذاشته و آن شرکت را به بازار عرضه می‌کند. پس سهام آن شرکت در بازار دارایی فکری بعنوان مالک ایده عرضه خواهد شد. مثلا شرکت مالک اختراع به فروش رسیده و مالک جدید آن از حقوق اختراع استفاده می‌کند.
۲- عرضه مستقیم و بی‌واسطه اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری: در این نوع عرضه، مستقیما حق ثبت ایده عرضه شده و مالک یا مالکین آن به صورت مستقیم حقوق دارایی فکری را به فروش می‌رسانند. به عنوان مثال مخترع، دانش اختراع را در اختیار مالک جدید قرار داده و حقوق آن را به مالک جدید واگذار می‌کند.
۳- عرضه حق بهره‌برداری اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری برای مدت زمان معین: در این مدل، مانند روش دوم اوراق به فروش گذاشته می‌شود ولی مدت زمان استفاده از حقوق آن محدود شده است. فرضا مخترع، بدون افشای جزئیات اختراع به خریدار امکان استفادة وی از اختراع و بهره‌مندی از حقوق آن را برای مدت معینی به خریدار واگذار می‌کند.
۴- عرضه حق بهره‌برداری اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری برای مقدار معین: در این نوع نیز مانند روش دوم، مخترع اوراق را به فروش رسانده ولی خریدار مقدار معینی از دارایی فکری را می‌تواند استفاده کند. مثل حق چاپ و انتشار یک کتاب به تیراژ معین.
سخن پایانی
در این مقاله فردانامه با شما نگاهی اجمالی به تعریف دارایی فکری و نقش بازار سرمایه و ابزارهای نوین مالی در ایجاد حلقة ارتباط صاحبان ایده و صنعت پرداختیم. دیدیم چگونه ایجاد ساختاری نظام‌مند باعث نزدیکی و اتصال نهادهای پژوهش محور و صنایع شده و دغدغه‌های قانونی هر کدام را مرتفع می‌کند.
در آینده به بررسی دیگر ابزارهای نوین مالی در بازار سرمایه کشورمان خواهیم پرداخت. همراهی شما باعث افتخار ماست.
