علیرضا فرشید قعالین بازارهای مالی همیشه به دنبال ابزارهایی هستند که به آن‌ها برای سودآوری بیشتر و کنترل ریسک کمک کند. ابزارهای مشتقه نیز یکی از این ابزارهای نوین است که برای کمک به این امر در بازارهای مالی ظهور و بروز پیدا کرده‌اند. در این مقاله فردانامه قصد داریم به تعریف و نگاهی اجمالی به مشتقه بپردازیم و توضیح دهیم اوراق مشتقه جیست ؟ و چه انواعی دارد با فردانامه همراه باشید .
اوراق مشتقه چیست؟
تعریف مشتقه به ابزارهایی اشاره دارد که ارزش و قیمت آن بیشتر از عرضه و تقاضای خود آن‌ها به دارایی پایه مرتبط است. مثلا قیمت آب پرتقال به قیمت خود پرتقال مرتبط است و در صورت تلاطم قیمت در میوه، قیمت یک واحد آب پرتقال نیز در همان جهت حرکت خواهد کرد.
قراردادهای مشتقه بیشتر برای کنترل ریسک و نوسان مورد استفاده قرار می‌گیرند. در اصل با استفاده از این ابزارها، یک طرف (ریسک گریز) ریسک را به طرف دیگر (ریسک‌پذیر) میفروشد.
فعالین بازارهای مشتقه، با استفاده از این ابزارهای پیشرفته روی دارایی‌های پایه‌ای مثل سهام، اوراق قرضه، کالا، شاخص‌ها و ارز سرمایه‌گذاری می‌کنند. ارزش قراردادها مستقیما به ارزش دارایی پایه آن‌ها بستگی دارد. با استفاده از ابزار مشتقه می‌توان ریسک را پوشش داد و یا در جهت روند قیمتی دارایی پایه اقدام به نوسان‌گیری از تحرکات قیمت کرد.
انواع مشتقه
مشتقات انواع مختلفی دارند. حتی می‌توان بر روی تعداد روزهای بارندگی یا روزهای آفتابی قراردادی را تنظیم و آن را بین دو طرف که مایل به معامله این قرارداد هستند، معامله نمود. اما دو نوع اصلی قراردادهای مشتقه به قراردادهای آتی و اختیار معامله تقسیم بندی می‌شوند.
قرارداد آتی
قرارداد آتی Future نوعی از قرارداد است که دو طرف معامله متعهد می‌شوند در تاریخ مشخصی در آینده اقدام به خرید یا تحویل کالا یا سهامی خاص به یکدیگر نمایند. قراردادهای آتی، برای معامله در تالارهای معاملاتی استاندارد شده‌اند. دو طرف در این قرارداد متعهد به انجام تعهد خود هستند. چه خریدار و چه فروشنده باید در تاریخ سررسید اقدام به تسویه وجه و یا تحویل دارایی پایه مطابق تعهدی که در زمان معامله داده‌اند نمایند. مثلا در قرارداد زعفرانی آتی آبان ۱۴۰۲، فروشنده متعهد به فروش هر گرم زعفران به قیمت ۳۳ هزار تومان می‌شود و خریدار این قرارداد متعهد است که در تاریخ سررسید، با تسویه وجه معامله و پرداخت به خریدار، زعفران را مطابق وزن قرارداد از فروشنده تحویل بگیرد.
این نوع قراردادها باعث می‌شود فروشنده که در اینجا فرضا کشاورز است، قبل از برداشت محصول خود آن را در بازار به فروش برساند و بابت فروش محصولش اطمینان داشته باشد. همچنین خریدار نیز اطمینان حاصل می‌کند که خود را در برابر نوسانات قیمت بیمه کرده است. از این رو ابزار آتی به هر دو سمت معامله کمک کرده است که ریسک خود را تا حد امکان پوشش داده باشند. در این قراردادها، نهاد ناظر تالار معاملات با دریافت وجه تضمین از هر دو سمت معامله از انجام تعهد هر یکی از طرفین اطمینان حاصل می‌کند تا به قرارداد پایبند بمانند.
دارندگان اوراق مشتقه آتی می‌توانند نسبت به معامله ثانویه این اوراق در بازار نیز اقدام نمایند و از نوسانات قیمتی در صورت داشتن پلن معاملاتی بهره‌مند شوند.
قرارداد اختیار
این نوع از قراردادها مشابه قرارداد آتی هستند. تنها تفاوت اختیار Option و آتی Future در این موضوع است که در قرارداد آتی هر دو طرف خریدار و فروشنده، موظف به ایفای تعهدشان در تاریخ سررسید هستند. اما در قرارداد اختیار، طرف خریدار اختیار همانطور که از اسم این قرارداد برداشت می‌شود، مختار به استفاده یا اعمال قرارداد است و می‌تواند از آن استفاده نکند اما سمت فروشنده (ناشر) قرارداد در هر حال متعهد به انجام آن طبق نظر خریدار است. همچنین، قیمت اعمال هم ثابت است. اما در آتی قیمت بر اساس عرضه و تقاضا مشخص می‌شود.
قراردادهای اختیار به ۲ نوع اختیار خرید و اختیار فروش دسته‌بندی می‌شوند.
در اختیار خرید، ناشر (رایتر) این قرارداد متعهد می‌شود که در تاریخ مشخص، دارایی پایه مشخص شده را مطابق قیمت درج شده در قرارداد به دارنده اختیار (هولدر) تحویل دهد. در اختیار فروش هم ناشر متعهد به خرید دارایی پایه در تاریخ مشخص شده با قیمت مشخص از دارنده برگه اختیار فروش است.
به عنوان مثال ناشر اختیار خرید متعهد شده است در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۴۰۲ سهم شستا را به قیمت ۱۰۰ تومان به دارنده اختیار خرید شستا واگذار کند. اگر شستا در آن تاریخ کمتر از ۱۰۰ تومان در بازار قیمت داشته باشد، دارنده اختیار قاعدتا بجای خرید آن از ناشر ترجیح می‌دهد شستا را از بازار تهیه نماید. اما اگر فرضا شستا ۱۷۰ تومان باشد، با اعمال اختیار خرید خود سهم را از ناشر ۱۰۰ تومان خریداری نموده و با فروش آن در بازار می‌تواند ۷۰ تومان کسب سود نماید.
همچنین اگر ناشر اقدام به انتشار اختیار فروش کرده باشد و متعهد شده باشد که در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۴۰۲ هر سهم شستا را از دارنده اختیار فروش آن به قیمت ۱۵۰ تومان خریداری نماید، دارنده اختیار فروش اگر شستا در تاریخ اعمال کمتر از ۱۵۰ تومان قیمت داشته باشد از اختیار خود استفاده نموده و سهم را گرانتر از بازار به ناشر میفروشد. اما اگر قیمت سهم در بازار بالاتر از ۱۵۰ تومان بود، ترجیح می‌دهد که از اختیار خود استفاده ننموده و در صورت قصد فروش آن را در بازار به فروش برساند.
بدیهی است که خرید اختیار معامله مجانی نباشد! وجهی که خریدار اختیار بابت برخورداری از این حق پرداخت می‌کند را اصطلاحا پرمیوم می‌نامند. این وجه تاثیری در قیمت اعمال ندارد و فقط وجه پرداختی بابت خرید اختیار است که چه از اختیار استفاده شود و چه اختیار اعمال نشود، پرداخت شده و اصطلاحا سوخته است.
برای بهتر فهمیدن بحث می‌توان اختیار خرید را با خرید حواله خودرو برای تحویل با قیمت مشخص و در تاریخ مشخص از کارخانه مقایسه نمود. که در آن دارنده حواله (چه آن را از ناشر خریداری کرده باشد و چه از شخص ثالث) این حق را دارد که خودرویی مشخص را در تاریخ درج شده با قیمت مشخص تحویل بگیرد و مبلغ قرارداد را پرداخت نماید. حال اگر این خودرو در بازار گرانتر باشد، دارنده حواله قاعدتا از حق خود استفاده نموده و خودرو را ارزان‌تر از بازار از کارخانه تحویل خواهد گرفت. اما اگر همان خودرو در بازار با قیمتی کمتر موجود باشد، دارنده حواله ترجیح می‌دهد از این حق استفاده ننماید.
در مورد اختیار فروش نیز می‌تواند آن را با بیمه بدنه خودرو مقایسه کرد. که در آن شرکت بیمه متعهد شده است آن خودرو را در تاریخ مشخص به قیمت معین خریداری نماید. حال اگر بخاطر تصادف ارزش خودرو از ارزش قید شده در قرارداد کمتر شده بود، دارنده بیمه می‌تواند با تحویل خودرو به شرکت بیمه، آن را به قیمت بالاتر از بازار به فروش برساند. اما اگر قیمت خودرو در بازار بالاتر باشد، از این حق صرف نظر خواهد کرد و معامله در بازار انجام می‌شود.
۲ نوع اعمال در قراردادهای اختیار وجود دارد که اصطلاحا به آن‌ها اروپایی و آمریکایی گفته می‌شود. در نوع آمریکایی دارنده اختیار می‌تواند در هر زمان قبل از سررسید اقدام به اعمال قرارداد اختیار خود نماید اما در نوع اروپایی که در کشور ما نیز به همین روال انجام می‌شود، اعمال قرارداد صرفا در تاریخ مشخص امکان‌پذیر است.
پیمان‌های آتی
این نوع از قراردادهای مشتقه در بازار بورس معامله نمی‌شوند و بر این اساس استوارند که دو طرف معامله یکدیگر را بشناسند و بر تحویل کالا یا خدماتی مشخص در زمانی معین به توافق برسند. به این قراردادها Forward Contract گفته می‌شود. در پیمان‌های آتی قوانین مشخص و معین تحت نظر یک رگولاتور وجود ندارند و قیمت نیز بر اساس توافق دو طرف تعیین می‌شود نه ساز و کار بازار.
قراردادهای معاوضه
به این قراردادها Swap نیز گفته می‌شود. در این نوع از قراردادها دو طرف متعهد می‌شوند دو دارایی معین و مشخص را با یکدیگر تعویض نمایند و تا سررسید قرارداد از منافع حاصل از آن دارایی‌ها منتفع شده و در تاریخ سررسید دوباره آن دارایی‌ها را به یکدیگر تحویل دهند. قراردادهای سواپ نیز در تالار معاملاتی معامله نمی‌شوند و دو طرف بایستی مانند پیمان‌های آتی با یکدیگر به توافق برسند و یکدیگر را بشناسند.
کلام آخر
در این مقاله فردانامه سعی کردیم با اجمال در مورد اوراق مشتقه اطلاعات لازم را برای شناخت این ابزار نوین با شما به اشتراک بگذاریم. بدیهی‌ست این بازار نیاز به دانش وسیع‌تری برای فعالیت در آن دارد و اگر قصد فعالیت در آن را دارید، باید کامل و جامع‌تر مفاهیم و استراتژی‌های آن را فرا بگیرید. ممنون که با فردانامه همراه هستید.
منبع: اینوستوپدیا
