سعید طبرسی حجم مبنا یکی از داده‌های تابلوی معاملات سهام در بازار بورس، فرابورس و پایه است. میزان حجم مبنا تاثیر مستقیم بر نحوه تعیین قیمت پایانی معاملات یک سهم و قیمت بازگشایی روز بعد دارد.
در سال 1382 و دوران مدیریت حسن عبده تبریزی، حجم مبنا در کنار دامنه نوسان قیمت به عنوان دو ابزار برای ایجاد آرامش در بازار و کنترل نوسانات شدید معاملات در آیین‌نامه معاملات بازار تعریف شد. از آن تاریخ تاکنون به رغم چند نوبت به روز رسانی و تغییرات جزیی، این قانون برقرار مانده است.
در آیین‌نامه معاملات بورس اوراق بهادار تهران، حجم مبنا چنین تعریف شده است:
“حجم مبنا،” تعداد اوراق بهادار از يك نوع است كه هر روز بايد مورد دادوستد قرار گيرد تا كل درصد تغيير آن روز، در تعيين قيمت روز بعد ملاك باشد.
از این جهت حجم مبنا با قیمت پایانی رابطه مستقیم دارد، به این شکل که هر میزان تعداد سهام معامله شده کمتر از حجم مبنا باشد، قیمت پایانی نیز به همان نسبت تغییر کمتری خواهد داشت. حجم مبنای شرکت‌های حاضر در بورس، فرابورس و بازار پایه بر اساس قواعد خاصی تعیین می‌گردد که در ادامه این مطلب از فردانامه به آن می‌پردازیم.
فلسفه و علت قانون حجم مبنا
با وجود حجم مبنا، از افزایش یا کاهش‌های ناگهانی در قیمت سهام جلوگیری می‌شود. سرمایه‌گذاران اطمینان خواهند داشت که هر نوسانات در قیمت سهم در تمام روزهای معاملاتی، در نتیجه خرید و فروش تعداد مشخصی از سهام به وجود آمده است. در شرایطی که حجم مبنا وجود نداشته باشد، معامله حتی یک برگ از سهام یک شرکت می‌تواند قیمت پایانی را تحت تاثیر قرار دهد.
چرا حجم مبنا وجود دارد
شایان ذکر است که این قانون، مخالفانی هم دارد. اعمال این‌گونه محدودیت‌ها در بازار، مورد پسند بسیاری از سرمایه‌گذاران نیست. آنها علاقه دارند قیمت بر اساس میزان عرضه و تقاضا مشخص شود و وجود حجم مبنا و دامنه نوسان را مخالف با اصل عرضه و تقاضا می‌دانند. اما چه مخالف و چه موافق این قوانین باشیم، به عنوان یک سرمایه‌گذار لازم است با آن آشنا شویم.
حجم مبنا برای شرکت‌های بورسی
مطابق با آخرین ویرایش آیین‌نامه معاملات، برای شرکت‌های بورسی در حال حاضر باید ۱۰ درصد از تعداد سهام کل شرکت در طول یک سال مورد معامله قرار بگیرد تا قیمت اصلی/پایانی آن بتواند به بالاترین یا پایین‌ترین حد خود برسد و روزهای کاری در یک سال 250 روز در نظر گرفته شده است. لذا حجم مبنای سهم از تقسیم آن 10 درصد بر عدد 250 به‌دست می‌آید که برابر ۰.۰۰۰۴ درصد (چهار ده هزارم درصد) برای هر نماد خواهد بود.
حجم مبنا برای هر سهم در سایت TSETMC.COM در کنار سایر اطلاعات تابلوی معاملات سهم، درج شده است:
حجم مبنا برای شرکت‌های بورسی
چگونه حجم مبنا در قیمت پایانی اثر می‌گذارد؟
این سوال بسیار مهم را با یک مثال پاسخ می‌دهیم. فرض کنیم امروز قیمت میانگین معاملات به میزان 5 درصد نسبت به قیمت بازگشایی پایین‌تر بوده است. ضمنا امروز حجم معاملات، برابر با نصف حجم مبنا بوده است. در این حالت، از آنجا که به اصطلاح بازاری، امروز «حجم مبنا پر نشده»، این 5 درصد به طور کامل در قیمت پایانی اثر خود را نمی‌گذارد، بلکه همان‌طور که ارزش معاملات نصف حجم مبنا بوده، قیمت پایانی نیز نصف 5 درصد کاهش می‌یابد یعنی قیمت پایانی 2.5 درصد کمتر از قیمت بازگشایی اول صبح خواهد بود.
در حالی‌که اگر حجم معاملات بالاتر از حجم مبنا باشد، قیمت پایانی دقیقا به میزان میانگین معاملات یعنی 5 درصد افت می‌کند.
استثناهایی در حجم مبنا
قبل از ادامه مطلب لازم است با مفهومی به نام «ارزش مبنا» آشنا شویم؛ زیرا در ادامه بیشتر با آن کار خواهیم داشت.
ارزش مبنا، عبارت است از ضرب حجم مبنا در قیمت آخرین روز معاملاتی در پایان هفته.
حال به معرفی حالت‌های استثنایی می‌پردازیم:
برای بازار بورس
ابتدا حجم مبنای شرکت را محاسبه می‌کنیم که برابر 0.0004 درصد تعداد سهام شرکت است. سپس این عدد را در قیمت آخرین روز معاملاتی در پایان هفته ضرب می‌کنیم تا ارزش مبنا به‌دست آید. در اینجا دو حالت داریم.
الف) برای شرکت‌هایی با سرمایه کمتر از 20 هزار میلیارد ریال،
اگر ارزش مبنا بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا همان ۰.۰۰۰۴ درصد کل سهام است.
اگر ارزش مبنا کمتر از ۵۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا برابر است با ۵۰ میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی.
اگر ارزش مبنا بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا برابر است با ۱۰۰ میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی.
ب) برای شرکت‌هایی که با سرمایه بیشتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال،
برای ارزش مبنای بین ۵۰ تا ۱۲۰ میلیارد ریال حجم مبنا همان مقدار معین ۰.۰۰۰۴ درصد است و کمتر و بیشتر از این مقدار مانند روش فوق محاسبه می‌شود.
برای بازار اول و دوم فرابورس
شرکت‌هایی که سرمایه آنها کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال است، در بازه ارزش مبنای ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد ریال و با سرمایه بیش از ۲۰ هزار میلیارد ریال، در بازه ارزش مبنای ۵۰ تا ۱۲۰ میلیارد ریال، همان ۰.۰۰۰۴ درصد کل معاملات است. در غیر این صورت، مانند بالا محاسبه خواهد شد، یعنی حداقل و حداکثر ارزش مبنای معین‌شده، تقسیم بر قیمت پایانی معاملات.
در بازار پایه زرد
همه چیز به جز حداقل ارزش مبنا که 20 میلیارد ریال است مانند سایر بازار‌ها است.
در بازار پایه نارنجی
همه چیز به جز حداقل ارزش مبنا که ۱۰ میلیارد ریال است مانند سایر بازار‌ها است.
در بازار پایه قرمز
همه چیز به جز حداقل ارزش مبنا که 5 میلیارد ریال است مانند سایر بازار‌ها است.
مزایا و معایب حجم مبنا
مهم‌ترین مزیت حجم مبنا، جلوگیری از نوسانات تند و دست‌کاری در روند قیمت‌ها است. اینکه در روزهای با معاملات کم، عده‌ای نتوانند با معامله چند برگه سهم در قیمت‌های بالاتر یا پایین‌تر از قیمت بازگشایی، سهم را در جهت مورد نظر خود جابجا کنند.
اما این موضوع معایبی نیز دارد. اولین مورد همان‌طور که اشاره شد، روال طبیعی عرضه و تقاضا در سهم محدود می‌شود. دومین مورد این است که به هنگام تشکیل صف خرید و فروش، مقدار زیادی از پول بلوکه می‌شود و در نتیجه نوسان قیمت در هر دو روند نزولی و صعودی کند می‌شود.
هنگامی‌که میزان حجم معاملات در روزهای متوالی بسیار پایین می‌آید، سرمایه‌گذاران در بورس می‌گویند سهم «خشک شده» و نوسان نمی‌کند. در این شرایط اصطلاحا گره معاملاتی به وجود آمده و سازمان بورس، نماد را در یک روز معین بدون حجم مبنا و دامنه نوسان باز می‌کند تا معاملات انجام گیرد و قیمت صرفا از طریق عرضه و تقاضا مشخص شود.
ضمنا، حجم مبنا مختص بورس ایران است و در سایر بازارهای سهام دنیا به این شکل وجود ندارد.
مزایا و معایب حجم مبنا
جمع‌بندی
در این مطلب قانون حجم مبنا و نحوه محاسبه آن را مرور کردیم. هدف از حجم مبنا را بیان کردیم و ضمنا بعضی معایب و محدودیت‌هایی که ایجاد می‌کند را عنوان نمودیم.
با توجه به اینکه هر قانونی که با هدف ایجاد سلامت بازار و آرامش وضع می‌شود ممکن است عوارضی هم ایجاد کند، حجم مبنا نیز از این قاعده مستثنا نیست لذا فارغ از تمام نظرات درباره آن، یکی از نکات بازار است که باید به خوبی شناخت و به خصوص معامله‌گرانی که دیدگاه کوتاه‌مدتی و نوسان‌گیری دارند، لازم است که با قانون حجم مبنا آشنا باشند و مخصوصا قبل از ورود به یک سهم، حجم معاملات یک ماه اخیر آن سهم را در نظر گرفته و آن را با حجم مبنای سهم مقایسه نمایند تا از احتمال معطل ماندن سرمایه خود در سهام جلوگیری کنند.
