این روزها بسیار از نقش بورس کالا در رفع ایرادات بازار مخصوصاً برای حل معضل رانت و قیمت‌گذاری دستوری می‌شنویم. تقریبا هیچ فعال اقتصادی منصفی نیست که نادیده گرفتن مکانیزم عرضه و تقاضا در بازار و قیمت‌گذاری دستوری در اتاق‌های دربسته و غیرشفاف را به نفع اقتصاد، تولیدکننده و مصرف‌کننده بداند. در ادامه قصد داریم توضیح مختصری دربارة شکل‌گیری بازاری بنام بورس کالا و نقش آن در حل برخی معضلات نظام اقتصادی بخوانیم. با ما همراه باشید.
بورس کالا چیست؟
همانطور که بورس، بازاری برای تبادل سهام شرکت‌ها و اوراق بهادار است، بازارهایی برای تبادل و معاملة کالاهای پایه (Commodity) بین معامله‌گران توسعه یافته که به آنها بورس کالا گفته می‌شود. بورس کالا (Commodity Exchange) مؤسسه‌ای رسمی‌ست که در آن امکان تبادل قرارداد معاملات کالاهای پایه طبق فرآیندهای نظام‌مند فراهم آمده است. این معاملات در غالب کشورهای جهان فقط به صورت معاملة قراردادهای آتی صورت می‌گیرد که به تحویل کالا منجر نمی‌شود.
اغلب قراردادهای آتی که در بورس‌های کالای جهانی معامله می‌شوند، مربوط به معاملات آتی نفت است. قراردادهای آتی به این صورت است که خریدار و فروشنده روی قیمتی برای کالایی خاص به توافق رسیده و پس از اتمام زمان قرارداد، بر اساس تفاوت قیمت روز آن کالا با قیمت توافقی، سود یا زیان شناسایی می‌کنند.
در بورس کالای کشورمان بر خلاف سایر نقاط جهان که حدود ۹۷ درصد معاملات به صورت آتی و بدون تحویل کالا انجام می‌شود، اغلب معاملات با تحویل فیزیکی کالا به خریدار همراه است.
در بورس‌های کالای مختلف مواد مختلفی از جمله فلزات، سوخت و فرآورده‌های کشاورزی مورد معامله قرار می‌گیرند.
بورس کالا چگونه کار می‌کند؟
بورس‌های کالا مراکزی برای معاملة کالاهای پایه هستند. بازارهای کالایی ابتدا در ایالات متحده و شهر شیکاگو با معاملات کالاهای کشاورزی مانند ذرت، دام و گندم آغاز به کار کردند. امروزه سرمایه‌گذاران و نوسان‌گیران زیادی در شکل امروزی این بازارها حضور دارند.
بورس‌های کالای امروزی، مانند بورس تجاری شیکاگو (CME)، بورس تجاری نیویورک (NYMEX) در ایالات متحده که CME با حجم معاملة ۳ میلیارد قرارداد به ارزش ۱۰۰۰ هزار میلیارد دلار، بزرگترین و شناخته‌شده‌ترین بورس کالایی جهان است. در اروپا، بورس بین قاره‌ای (ICE) مانند CME و NYEMEX به صورت کاملا الکترونیک و بدون تالار فیزیکی معاملات اداره می‌شود. تنها بورس کالایی دارای تالار فیزیکی معاملات در اروپا، بورس فلزات لندن (LME) است. LME بزرگترین بورس معاملة فلزات صنعتی جهان بوده که بیش از سه چهارم قراردادهای فلزات غیر آهنی جهان در آن مبادله می‌شود.
از دیگر بورس‌های کالای مهم جهان می‌توان به بورس کالای توکیو (TOCOM)، بورس کالای شانگهای (SHFE) و بورس کالای هند (MCX) اشاره نمود.
بورس کالا در ایران
بازار کالاهای پایه کشاورزی، صنعتی معدنی و پتروشیمی در ایران همواره با دشواری و مشکلاتی دست به گریبان بوده‌اند. این مشکلات، بیشتر به دلیل عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار ناکارآمد بازار بوده است. مشکلات بازار کالاهای پایه در ایران به طور خلاصه شامل موارد زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
- نوسانات کاذب قیمتی ناشی از عدم ارتباط مؤثر بین عرضه و تقاضا
- ریسک مدیریت نشده و عدم امکان محافظت از نوسانات آتی قیمت
- نبود سیستم قیمت‌گذاری شفاف ناشی از عدم تعادل میان عرضه و تقاضا بر اساس نیاز بازار
- فقدان سیستم اجرایی ناظر بر حسن اجرای تعهدات
- نبود یک سیستم منسجم برای ارزیابی توان تولید، نیاز بازار داخلی و صادراتی برای اطلاع‌رسانی مؤثر به فعالین برای تصمیم‌گیری مطلوب
- عدم ارتباط مؤثر بین بخش‌های تولید، بازرگانی و مصرف
با توجه به مطالب فوق‌الذکر، نیاز به ایجاد بازاری برای کاهش این نارسایی‌ها احساس می‌شد. لذا طی تصویب برنامه سوم توسعه کشور در بند (ج) مادة ۹۵ و بند الف برنامة چهارم توسعه، شورای عالی بورس موظف به ایجاد و گسترش بورس‌های کالایی در ایران شد.
در ادامه، سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران در شهریور ۸۲ به عنوان اولین بورس کالایی کشور کار خود را آغاز کرد. پس از آن در شهریور سال ۸۳ بورس کالاهای کشاورزی آغاز به فعالیت نمود. با تصویب قانون بازار اوراق بهادار در سال ۱۳۸۴، ذیل ماده ۵۷ و ۵۸ مقرر شد بورس‌های کالایی تجمیع شده و به عنوان یک نهاد و با نام «بورس کالای ایران» در مهرماه ۱۳۸۶ آغاز به فعالیت نمود. امروزه در بورس کالای ایران انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده‌های نفت و پتروشیمی و کشاورزی در قالب قراردادهای نقد، نسیه، سلف و معاملات ابزارهای مشتقه و آتی داد و ستد می‌شوند.
انواع معاملات در بورس کالای ایران
- قرارداد نقدی (Spot): قراردادی‌ست که براساس آن پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن، در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای انجام می‌شود.
- قرارداد سلف (Forward): قراردادی‌ست که کالا براساس بهای مشخص و در مدت معین در آینده تحویل داده شده و پرداخت بهای آن، در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای انجام می‌شود.
- قرارداد نسیه (Credit): این قرارداد برعکس قرارداد سلف است. به این معنی که بهای کالا مشخص شده و پرداخت آن در مدت معین، در آینده پرداخته می‌شود و کالای مورد معامله در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای تحویل خریدار می‌گردد.
- قرارداد آتی (Future): قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.
- قرارداد اختیار معامله (Option): قرارداد اختیار معامله قراردادی است که در آن یک طرف، اختیار (حق) خرید و یا فروش کالایی را از طرف دیگر خریداری می‌کند. قرارداد اختیار معامله به دو نوع کلی اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم می‌شود. در هر کدام از این دو نوع قرارداد، دو طرف خریدار و فروشنده با یکدیگر وارد معامله می‌شوند که خریدار در قرارداد اختیار خرید، در تاریخ مشخص شده با توجه به منفعت خود می‌تواند اختیار خرید خود را اعمال کند یا از آن بگذرد و همچنین فروشنده در قرارداد اختیار فروش می‌تواند در تاریخ اعمال قرارداد، آن را اعمال کرده و کسب سود کند و یا آن را اجرا ننماید.
- قرارداد سلف استاندارد: قراردادی است که براساس آن عرضه‌کننده مقدار معینی از دارایی پایه را مطابق مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد به فروش می‌رساند تا در دورة تحویل به خریدار تسلیم نماید. خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد موضوع مواد ۲ و ۳ دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد (مصوب ۲۴ فروردین ۹۲)، به فروش رساند. قرارداد مذکور نیز در این دستورالعمل به اختصار قرارداد سلف استاندارد نامیده می‌شود.
- صندوق‌های کالایی (ETC): صندوق كالايي قابل معامله یکی از ابزارهای مالی نوین هستند که به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری نمایند. با خرید این اوراق، سرمایه‌گذار در عین داشتن مالکیت کالای موردنظر، مسئولیت نگهداری ازآن کالا را بر عهده ندارد. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می کنند.
- گواهی سپرده کالایی: بر اساس مصوبه شورای عالی بورس و اوراق بهادار گواهی سپرده کالایی اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارندة آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه ی آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تایید بورس صادر می‌گردد.
مزایای ساختاری بورس کالا
- قانونمند، قابل نظارت، کم هزینه، شفاف و عادلانه بودن معاملات در بورس کالا
- امکان پوشش، توزیع و انتقال ریسک
- تضمین کیفیت، کمیت، مبلغ و مدت معامله
- کشف قیمت شفاف با حذف رانت از طریق حراج حضوری
- اجبار دریافت استاندارد برای حضور در حراج بورس کالا و در نتیجه تضمین کیفیت کالا
- نسبت به معامله از طریق انجام مزایده و مناقصه، معاملات در بورس کالا سریع‌تر و کم هزینه‌تر است.
- در صورت بروز اختلاف میان طرفین معامله، بورس کالا دارای مراجع اختصاصی بررسی و رسیدگی به دعاوی بوده و سرعت رسیدگی به دعاوی مطرح شده در مقایسه با دادگاه های عادی بالاتر است.
- با استفاده از ابزارهای مالی مانند قراردادهای سلف و سلف استاندارد و ساز و کار اوراق بهادار مبتنی بر کالا، امکان تامین مالی بنگاه‌ها از این طریق وجود دارد.
- حذف بخشی از هزینه‌های مرتبط با فروش و بازاریابی با توجه به وجود بازار مستقیم و بدون واسطه در بورس کالا
مزایای مالیاتی بورس کالا
معادل ده درصد (10%) از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته شده و به فروش می‌رسد و ده درصد (10%) از مالیات بر درآمد شرکت‌هایی که سهام آنها برای معامله در بورس‌های داخلی یا خارجی پذیرفته می شود و پنج درصد (5 % ) از مالیات بر درآمد شرکت‌هایی که سهام آنها برای معامله در بازار خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود، از سال پذیرش تا سالی که از فهرست شرکت‌های پذیرفته شده در این بورس‌ها و یا بازارها حذف نشده‌اند با تایید سازمان بورس و اوراق بهادار بخشوده می‌شود.
شرکت‌هایی که سهام آنها برای معامله در بورس‌های داخلی یا خارجی یا بازارهای خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود در صورتی که در پایان دوره ی مالی به تایید سازمان بورس و اوراق بهادار حداقل بیست درصد (20%) سهام شناور آزاد داشته باشند معادل دو برابر معافیت‌های فوق از بخشودگی مالیاتی برخوردار می‌شوند.
مراحل خرید کالا در بورس کالا
1- دریافت کد مشتری:
برای حضور به عنوان خریدار در بورس کالا نیاز به دریافت کد مشتری است. کد مشتری، یک کد شناسایی مانند کد بورسی برای حضور در بورس اوراق بهادار عمل می‌کند.
مدارک مورد نیاز برای دریافت کد شخص حقیقی:
- فتوکپی شناسنامه
- فتوکپی کارت ملی
- تکمیل فرم درخواست با استفاده از اطلاعات هویتی و سکونت فرد
مدارک مورد نیاز برای دریافت کد شخص حقوقی:
- فتوکپی روزنامه رسمی ثبت شرکت حاوی اطلاعات آخرین تغییرات شرکت و فتوکپی شناسنامه و کارت ملی تمامی اعضای هیئت مدیره
- تکمیل فرم درخواست با استفاده از اطلاعات آخرین ترکیب اعضای هیئت مدیره، لیست مشخصات سهامداران دارای سهم بالای ۱۰ درصد، صاحبان امضای مجاز و شماره حساب جاری شخص حقوقی)
2- مراحل خرید:
برای انجام معامله در بورس کالا، پس از دریافت کد مشتری نیاز به طی مراحل ذیل است
- تکمیل فرم درخواست خرید: در این فرم مشخصات و میزان کالای درخواستی، نام تولیدکننده و بازة قیمت درخواستی درج می‌گردد.
- بررسی امکان خرید: کارگزار به نمایندگی از شخص خریدار امکان خرید را بررسی کرده و در صورت لزوم با فروشنده چانه‌زنی انجام می‌دهد.
- در صورت امکان تهیة کالا، کارگزار به خریدار اطلاع می‌دهد و خریدار باید به اندازة ۱۰ درصد از وجه معامله را به عنوان تضمین به حساب کارگزار واریز نماید.
- خرید کالا: کارگزار به نمایندگی از خریدار در زمان حراج کالای مورد نظر در تالار با سایر کارگزاران رقابت نموده و در صورت انطباق شرایط معامله با شرایط درخواستی مشتری، عملیات خرید را از طرف مشتری انجام می‌دهد.
- اطلاعیة خرید: پس از انجام خرید، کارگزار جزئیات معامله را به انضمام کارمزد کارگزاری، عوارض قانونی و بورس برای مشتری ارسال می‌نماید.
- واریز الباقی وجه: مشتری تا ساعت ۱۰ روز سوم کاری پس از معامله، باید شخصا الباقی وجه معامله را براساس اطلاعیة خرید دریافتی از کارگزاری به حساب آنها واریز نماید.
- تسویة پایاپای: پس از واریز وجه از طرف مشتری، کارگزاری با تسویه با اتاق پایاپای، مدارک تسویة کالا را تکمیل کرده و به کارگزار فروشنده تحویل می‌دهد.
- تعیین پیمانکار حمل بار: در این مرحله خریدار پیمانکار حمل بار و محل تخلیة بار را مشخص می‌کند.
- پیگیری دریافت ثبت سفارش: کارگزار خریدار ضمن پیگیری از کارگزار فروشنده، تاییدیه ثبت سفارش را از وی تحویل می‌گیرد.
- حواله: تولیدکننده حوالة فروش را صادر و از طریق کارگزاری به اطلاع خریدار می‌رسد.
- پیگیری خریدار برای دریافت بار: خریدار ضمن ارتباط با فروشنده، هماهنگی لازم را برای تحویل بار به پیمانکار حمل انجام می‌شود. در خریدهای سلف، یک هفته قبل از موعد تحویل بار، این هماهنگی انجام می‌شود.
سخن پایانی
سعی کردیم تا حد امکان به اختصار توضیحاتی درباره بورس کالا خدمت شما ارائه دهیم. دیدیم که چگونه با ایجاد و توسعة بازاری متشکل، شفاف و قانونمند بنام بورس کالا، مشکلات تولیدکننده و مصرف‌کنندگان بر اثر تقابل آزاد عرضه و تقاضا، حذف واسطه‌گری و واسطه‌های غیرضروری و همچنین کاهش نوسانات مخل بازار در کنار کاهش ریسک بین فروشنده و خریدار، این امکان فراهم آمده است که فعالین با خیالی آسوده‌تر به فعالیت اقتصادی خود بپردازند و بتوانند برای رونق کسب و کار خود برنامه‌ریزی بهتری انجام دهند.
ما در فردانامه تلاش میکنیم اطلاعات مفیدی از بازار سرمایه در اختیار شما قرار دهیم باما همراه باشید.
نظر خود را با ما در میان بگذارید