علیرضا فرشید در سال‌های اخیر بورس کالای ایران مشابه بازار سهام آن، با رشد مواجه شده است. این بازار برای رفع نواقص بازارهای سنتی ایجاد گردید و در برطرف ساختن این نواقص نیز تا حدود بسیار زیادی موفق عمل کرد. در ادامه این بازار را به زیر ذره‌بین می‌بریم و با زیروبم آن آشنا می‌شویم.
بورس به معنای بازار است. بازاری که در آن انواعی از کالاها و خدمات مختلف معامله می‌شوند. برای مثال بورس اوراق بهادار، به‌عنوان بازاری شناخته می‌شود که در آن خریداران و فروشندگان به معامله اوراق بهادار می‌پردازند. در این میان یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع بورس‌ها، بورس کالا شناخته می‌شود. در این بازار انواع مختلفی از کالاها و یا اوراق بهادار مبتنی بر آن‌ها، میان خریداران و فروشندگان معامله می‌شود. در ادامه به بررسی تاریخچه این بازار خواهیم پرداخت. با فردانامه همراه باشید.
تاریخچه شکل‌گیری بورس کالا
بررسی‌ها نشان می‌دهد که اولین بورس‌های کالایی در اواخر قرن نوزدهم میلادی ایجاد شدند. در واقع این بورس‌ها در پاسخ به موانع و مشکلات بازارهای سنتی ایجاد شدند و تلاش کردند، این موانع را رفع کنند. اولین بورس کالایی در سال 1898 در ایالات متحده آمریکا ایجاد شد. این بورس کالایی با عنوان بورس کالای شیکاگو (Chicago Mercantile Exchange) شناخته می‌شود و درحال‌حاضر نیز با گذشت بیش از 100 سال همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
بورس کالای ایران (Iran Mercantile Exchange) نیز مطابق قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی، در مهرماه سال 1386 فعالیت خود را آغاز کرد. (در واقع ادغام سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران و همچنین سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی، سبب ایجاد این بازار گردید) در حال‌حاضر بورس کالای ایران علاوه‌بر امکان خریدوفروش کالاها به‌شکل فیزیکی، امکان استفاده از قراردهای مشتقه مبتنی‌بر آن‌ها و همچنین استفاده از نوسانات قیمتی آن‌ها با استفاده از صندوق‌های کالایی را فراهم می‌کند. در ادامه به بررسی این بورس کالایی خواهیم پرداخت.
ویدئو آموزشی مقدماتی برای آشنایی با بورس کالا (برای مشاهده از خاموش بودن وی‌پی‌ان دستگاه خود مطمئن شوید)
بورس کالای ایران
آشنایی با بورس کالای ایران
مبادله کالاهای پایه کشاورزی، صنعتی، معدنی، پتروشیمی و… در ایران مشابه سایر نقاط جهان، همواره با مشکلات زیادی همراه بوده است. در ادامه می‌توان برخی از مشکلات بازارهای سنتی، که در مبادله این دارایی‌ها ایجاد می‌شود را مشاهده کرد:
- نوسانات کاذب قیمتی، ناشی از عدم ارتباط مؤثر بین عرضه و تقاضا
- عدم امکان محافظت از نوسانات آتی قیمت
- نبود سیستم قیمت‌گذاری شفاف
- فقدان سیستم اجرایی ناظر بر حسن اجرای تعهدات
- عدم ارتباط مؤثر بین بخش‌های تولیدی، بازرگانی و مصرفی
وجود چنین مشکلاتی عمدتا سبب دخالت سیاست‌گذار در فرآیند قیمت‌گذاری این محصولات شده و خود به نارسایی این بازارها پیش از پیش اضافه می‌کند؛ اما بازار بورس کالا برخلاف بازارهای سنتی می‌تواند بستری شفاف برای قیمت‌گذاری کالاها ایجاد کند و توزیع رانت ناشی از قیمت‌گذاری دستوری و تفاوت‌های قیمتی را به صفر برساند. کالاهایی که امکان مبادله در این بازار را دارند طیف گسترده‌ای از کالاهای کشاورزی، صنعتی و معدنی، نفت و پتروشیمی و همچنین اوراق مشتقه مبتنی بر آن‌ها را شامل می‌شوند. در ادامه نگاهی به ارزش معاملات این بازار براساس کالاهای مبادله شده در آن، خواهیم داشت.
ارزش معاملات بورس کالای ایران
در سال‌های اخیر با افزایش تعداد کالاهای پذیرفته شده در بورس کالا و همچنین افزایش حضور خریداران این کالاها در آن، شاهد رشد روزافزون این بازار بوده‌ایم. به‌گونه‌ای که ارزش معاملات صورت گرفته در این بازار در سال 1401 نسبت به سال گذشته با رشد 30درصدی مواجه شده است.
در ادامه می‌توان ارزش معاملات این بازار را در دو سال 1400 و 1401 مشاهده کرد.
ارزش معاملات بورس کالا در سال 1400 و 1401 براساس دلار نیمایی
همان‌طور که مشاهده می‌کنید رشد و توسعه روزافزون بورس کالا در سال‌های اخیر به‌شکل ناگزیری در اقتصاد ایران رخ داده است. علاوه‌بر این موضوع تنوع ابزارهای معاملاتی و قراردادهای موجود در این بازار نیز در پاسخ به نیاز فعالان افزایش داشته است. در ادامه نگاهی به این ابزارها خواهیم داشت.
انواع معاملات در بورس کالای ایران
در حال حاضر بورس کالا برای برطرف ساختن نیاز فعالین خود از ابزارهای متعددی استفاده می‌کند. از جمله این ابزارها و قراردادها می‌توان به قرارداد نقدی، سلف، آتی، صندوق‌های کالایی، سلف استاندارد، نسیه، اختیار معامله، گواهی سپرده کالایی اشاره کرد. در در ادامه به بررسی برخی از مهمترین این قراردادها خواهیم پرداخت:
- قرارداد نقدی (Spot): قرارداد نقدی نوعی از قراردادها است که در آن پرداخت بهای کالا و همچنین تحویل آن، به‌صورت آنی و در هنگام معامله صورت می‌گیرد.
- قرارداد سلف (Forward): در این قرارداد برخلاف قرارداد نقدی بهای کالای مورد معامله در ابتدا دریافت شده و تحویل کالا با قیمت از پیش تعیین شده، به آینده موکول می‌شود.
- قرارداد نسیه (Credit): در این قرارداد برخلاف قرارداد سلف تحویل کالا به‌صورت آنی (سه روز پس از انجام معامله) صورت می‌گیرد؛ اما در مقابل پرداخت وجه آن به‌شکل نقدی و یا نسیه در سرررسید مشخص انجام خواهد گرفت.
- قرارداد آتی (Future): در این قرارداد خریدار و فروشنده کالا متعهد می‌شوند که کالای مشخصی را در تاریخ مشخص، به قیمتی که از پیش تعیین شده است، معامله کنند. برای جلوگیری از امتناع طرفین برای انجام این معامله مبلغی تحت‌عنوان وجه تضمین از طرفین اخذ می‌شود، تا در صورت نوسانات قیمتی از انجام این معامله منصرف نشوند.
- گواهی سپرده کالایی: گواهی سپرده کالایی نوعی از اوراق بهاداری محسوب می‌شود که نشان‌دهنده مالکیت دارندة آن بر مقدار معینی کالا است. در بورس کالای ایران، کالاهای مختلفی از جمله زعفران، پسته، سکه، طلا، سیمان و… دارای گواهی سپرده هستند.
مزیت‌های بورس کالا نسبت به بازارهای سنتی
آشنایی با مزیت‌های بورس کالا نسبت به بازارهای سنتی
همان‌طور که در ابتدا نیز عنوان شد، علت اصلی شکل‌گیری بورس‌های کالایی، مشکلاتی بود که بازارهای سنتی برای معاملات به‌همراه داشتند. در ادامه نگاهی به برخی از مزیت‌های بورس‌های کالایی در مقایسه با بازارهای سنتی خواهیم داشت:
- شفافیت معاملاتی: شاید مهمترین مزیت بورس کالا در مقابل بازارهای سنتی، شفافیتی باشد که در معاملات آن وجود دارد. این موضوع می‌تواند سبب کشف قیمت عادلانه در این بازار، امکان نظارت بر معاملات و در نهایت قانونمندی آن‌ها شود.
- پوشش ریسک: خریداران و فروشندگانی که از بستر بورس کالا به انجام معاملات خود می‌پردازند، با استفاده از ابزارهای معاملاتی موجود در این بازار می‌توانند ریسک معاملاتی خود را تا حدود زیادی کاهش دهند. برای مثال استفاده از قرارداد سلف استاندارد برای خریدارن و فروشندگان مزیت‌هایی به‌همراه دارد. برای مثال خریداران با فروش محصولات خود از این طریق می‌توانند به تامین منابع مالی مورد نیز خود بپردازند و در مقابل نیز فروشندگان ریسک افزایش قیمت و یا کمبود محصول را در زمان سررسید قرارداد، برای خود از بین ببرند.
- حذف رانت ناشی از تفاوت قیمت: همان‌طور که گفته شد بورس کالا به‌دلیل استفاده از سازوکار عرضه و تقاضا در تعیین قیمت، امکان استفاده از رانت قیمتی تفاوت قیمت میان کارخانه و بازار را از بین خواهد برد. این موضوع در ادامه امکان افزایش تولید و عرضه (به‌دلیل تمایل به عرضه بیشتر در قیمت‌های بالاتر) را برای تولیدکنندگان به‌همراه خواهد داشت.
- کیفیت کالا: یکی از پیش‌نیازهای مهم کالاها برای حضور در معاملات بورس کالا، دارا بودن حداقلی از کیفیت برای آن‌ها است که این موضوع اطمینان خاطر خریداران از کیفیت محصول خریداری شده را به‌همراه دارد.
- معاملات کم هزینه: خریدوفروش کالاها در بستر بورس کالا نسبت به بازارهای سنتی با سرعتی بالا و همچنین هزینه کمتر، رخ می‌دهد. شاید این دو ویژگی مهمترین مزیت‌های بورس کالا در مقابل بازارهای سنتی برای خریداران و فروشندگان کالاها شناخته شود.
- تامین مالی بنگاه: تولیدکنندگان با استفاده از قراردادهای متنوعی که در بورس کالا وجود دارد، می‌توانند با کمترین هزینه به تامین مالی خود بپردازند. (برای مثال پیش‌فروش محصولات با استفاده از قراردادهای سلف، تامین منابع مالی فروشندگان را به‌همراه دارد)
- امکان حذف و کاهش برخی از هزینه‌های تولیدکنندگان: فروش مستقیم محصولات در بورس کالا و تحویل آن در محل کارخانه سبب کاهش هزینه‌های مرتبط با فروش و بازاریابی محصولات برای فروشندگان خواهد شد. علاوه‌بر این موضوع تخفیف‌های مالیاتی اعمال شده بر محصولاتی که در بورس کالا به فروش می‌رسند، سبب جذابیت دوچندان این بازار برای تولیدکنندگان شده است.
نحوه ثبت نام و خریدوفروش در بورس کالا
نحوه ثبت نام و خریدوفروش در بورس کالا
همان‌طور که مشاهده کردید استفاده از بستر بورس کالا مزیت‌هایی را هم برای خریداران و هم برای فروشندگان به ارمغان می‌آورد. همین موضوع تمایل این اشخاص، برای حضور در این بازار را پیش‌از پیش افزایش داده است. در ادامه نگاهی به فرآیند ثبت نام و خرید کالا در این بازار برای اشخاص حقیقی خواهیم داشت.
- اشخاص حقیقی برای فعالیت در این بازار در ابتدا نیازمند ثبت نام و احراز هویت در سامانه سجام هستند. (در صورتی که برای دریافت کد بورسی خود این فرآیند را طی کرده‌اید، نیازی به انجام مجدد آن نیست)
نمایی از صفحه اول سامانه سجام
- پس از دریافت کد بورسی شخص باید کد بورس کالای خود را دریافت کند. (دقت کنید که این کد با کد بورسی متفاوت است و برای دریافت آن باید به سامانه EBGO کارگزاری طرف قرارداد خود، مراجعه کنید)
- مدارک لازم برای دریافت کد بورس کالای اشخاص حقیقی شامل اصل و کپی شناسنامه (صفحه اول و توضیحات آن) و اصل و کپی کارت ملی هستند.
- در ادامه اشخاص متقاضی باید فرم احراز هویت و همچنین درخواست کد مشتریان در سایت بورس کالا را تکمیل کرده و شماره حساب و شماره شبای بانک مورد نظر خود را به آن معرفی کنند. (برای وکالتی کردن حساب بانکی خود)
- خرید کالای مورد نظر این اشخاص نیز با تکمیل فرم درخواست کالا آغاز می‌شود. در ادامه کارگزار به بررسی امکان پذیرش سفارش مشتری پرداخته و در صورت وجود امکان آن، کارگزار از خریدار، درخواست پرداخت 10درصد از مبلغ را خواهد کرد.
در ادامه کارگزار به نمایندگی از خریدار در حراج قیمتی کالای مورد نظر شرکت کرده و در صورت انطباق شرایط معامله با شرایط مدنظر خریدار، معامله را انجام خواهد داد.
مرحله بعدی مطلع کردن مشتری از شرایط قرارداد و همچنین واریز مابقی مبلغ معامله توسط آن است. در نهایت خریدار باید پیمانکار حمل بار خود را انتخاب کرده و پس از صدور حواله پیگیری‌های لازم برای دریافت کالای سفارش شده خود را انجام دهد. (این کار همان هماهنگی‌های پیش از دریافت کالا است و برای قراردادهای سلف، حداقل یک هفته پیش از تحویل کالا بایستی انجام شود)
سخن پایانی
در این مقاله با بورس کالا و همچنین با نحوه ثبت نام و خرید کالای مورد نظر خود در این بازار آشنا شدیم. استفاده از این بازار علاوه‌بر منفعتی که برای خریداران به‌همراه دارد، به‌نفع فروشندگان نیز است. همین موضوع علت اصلی رشد و توسعه روزافزون این بازار است. رشد و توسعه‌ای که در ادامه می‌تواند شفافیت اقتصاد ایران را افزایش دهد و به حذف عمده‌ترین رانت‌های موجود در آن منجر شود. در نهایت امیدواریم که این مقاله در جهت آشنایی شما با این بازار مفید بوده باشد.
