سعید طبرسی 
چرا بورس کالا؟
بررسي روند پيدايش بورس‌هاي کالایی در جهان، نشان می‌دهد ظهور اين‌گونه بازارها با هدف پاسخ‌گويي به برخي از نيازهای اقتصادی و رفع برخي موانع در بازارهای سنتی کالا بوده است. به عبارت ديگر، وجود برخي مشکلات در بازارهای سنتی کالا مانند فقدان سابقه و آمار معاملات و قیمت‌ها، عدم شفافیت در کشف قیمت و نبود تضمين‌هاي لازم براي معامله‌گران، مهم‌ترين عواملی بود که موجب پديدار شدن بورس‌هاي کالایی در صحنه اقتصاد شد. برای مطالعه بیشتر، مقاله بورس کالا چیست را بخوانید.
درباره تفاوت ماهیت و کارکرد بورس کالا با بورس اوراق بهادار، به عنوان مهم‌ترین تفاوت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- در بورس اوراق بهادار انواع اوراق و سهام شرکت‌ها معامله می‌شود و در بورس کالا تولیدات آن شرکت‌ها. ضمناً شرکت‌هایی که در بازار بورس اوراق بهادار پذیرفته نشده‌اند نیز قابلیت عرضه کالا در بورس کالا را دارند.
- در بازار کالا، سرمایه‌گذاران عموماً تولیدکنندگان، صنعتگران و مصرف‌کنندگان کالاها هستند. در حالی که در بورس اوراق بهادار، سرمایه‌گذاران عموماً شامل سرمایه‌گذاران، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بانک‌ها و سایر موسسات مالی است.
- به علت وظایف و کارکردهای متفاوت، هر کدام از بورس کالا و بورس اوراق بهادار دارای قوانین و مقررات خاص خود هستند. البته هر دوی این بازارهای بورس زیرمجموعه سازمان بورس و اوراق بهادار هستند.
- در بورس اوراق بهادار تحویل فیزیکی معنایی ندارد. اوراق و قراردادهایی به طور الکترونیکی معامله می‌شوند. اما در بورس کالا عمدتا تحویل فیزیکی کالا مورد نظر است.
صفحه اول سایت بورس کالای ایران
صفحه اول سایت بورس کالای ایران
نحوه خریدوفروش کالا در بازار فیزیکی بورس کالا
خرید و فروش به ترتیب این مراحل انجام می‌شود (اگر قبلا کد بورسی داشته باشید، برای معاملات بورس کالا به جز بازار مشتقه نیازی به دریافت کد بورسی جدید نیست):
1- مراجعه به یک کارگزار بورس جهت اخذ کد معاملاتی بورس کالا
2- تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار و پیشنهاد قیمت
3- واریز حداقل سپرده مورد نیاز معامله به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
4- انتقال سفارش مشتری به تالار معاملات توسط کارگزار
5- شرکت در حراج توسط کارگزار (از طرف مشتری) و انجام معامله در تالار
6- واریز باقی‌مانده وجه معامله پس از کسر سپرده اولیه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
7- تسویه اسنادی معاملات در اتاق پایاپای و صدور اسناد معاملاتی
8- تسویه مالی معاملات در اتاق پایاپای
9- نقل و انتقال وجوه به حساب معامله‌گران از طریق حساب بانکی، پس از کسر هزینه‌ها
نکات تکمیلی
برخی کالاها نیاز به اخذ مجوز از مراجع مربوطه دارند. به‌طور مثال کالاهای تولیدی پتروشیمی‌ها نیاز به ثبت نام مشتری در سامانه بهین‌یاب وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) و تایید و ارسال سهمیه به بورس توسط بهین‌یاب دارند. برخی کالاها نیز نیاز به پروانه بهره‌برداری، گواهی استاندارد اجباری یا معرفی توسط وزارت صمت یا سایر ارگان‌ها دارند.
ضمناً برخی شرکت‌ها نیاز به استعلام یا تاییدیه از برخی مراجع دارند. در مورد برخی کالاها محدودیت حداقل حجم مقدار کالا وجود دارد که باید به این نکات توجه شود.
نحوه معامله در بازار مالی بورس کالا
بازار مالی بورس کالا بخش‌های مختلفی دارد که هر یک از آنها مدل معاملاتی خود را دارند. در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
اوراق سلف استاندارد
در این اوراق، وجه نقد در زمان قرارداد پرداخت شده اما کالا در موعد سررسید تحویل داده می‌شود. خریدار اوراق سلف می‌تواند قبل از تاریخ سررسید این اوراق را در بازار ثانویه به فروش برساند.
اوراق خرید دین کالایی
یکی از انواع معاملات در بورس کالا به روش نسیه است. فروشندگانی که کالای خود را به روش نسیه فروخته‌اند به علت نیاز به نقد کردن مطالبات خود، مطابق با قوانین بورس کالا اقدام به انتشار اوراق خرید دین کالایی می‌کنند. با خرید این اوراق توسط سرمایه‌گذاران، دِین ناشی از فروش نسیه برطرف می‌شود. به زبان ساده، عرضه‌کننده پس از فروش کالای خود، وجه آن را از سرمایه‌گذاران و بازار سرمایه دریافت می‌کند و سرمایه‌گذاران نیز از ارزش زمانی پول به تنزیل بهره می‌گیرند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی
صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی با در اختیار داشتن یک یا چند کالای معین امکان کسب بازدهی افراد از تغییرات قیمت این کالاها را به وجود می‌آورند. صندوق‌های کالایی هم اکنون در دو دسته صندوق طلا (اوراق بهادار مبتنی بر طلا) و صندوق مبتنی بر محصولات کشاورزی (زعفران) جای می‌گیرند.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده کالایی که با نام قبض انبار نیز شناخته می‌شود، اوراق بهاداری است که نشان‌دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار مشخصی از کالاست. دارنده اوراق، می‌تواند گواهی سپرده کالایی خود را در بازار بورس اوراق بهادار معامله نماید و یا در تاریخ سررسید آن، کالای مورد نظر را از انبار بورس کالا تحویل بگیرد. این بخش پرکاربردترین قسمت بازار مالی است و در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم:
1- عرضه محصول در بورس کالا
این بخش مخصوص به فروشنده یا عرضه کننده کالاست. کشاورز یا مالک، محصول خود را در اختیار انبارهای پذیرفته شده سازمان بورس قرار می‌دهد و گواهی سپرده کالایی برای وی صادر می‌شود. سپس با ثبت درخواست تغییر کارگزار ناظر، نماد گواهی سپرده کالایی، در سبدبان نمایش داده می‌شود و امکان فروش آن گواهی در بورس اوراق بهادار فراهم می‌گردد.
شایان ذکر است، در این حالت با همان کد بورسی خود می‌توانید معاملات را انجام دهید و نیازی به دریافت کد بورسی دیگری نیست.
2- فرآیند خرید کالا
هر معامله‌گر می‌تواند گواهی سپرده قرار داده شده در بورس اوراق بهادار را خریداری و دوباره این گواهی را به فروش برساند، یا با در اختیار داشتن گواهی سپرده نسبت به دریافت کالای خود اقدام کند. از جمله سپرده‌های کالایی که در بورس کالا معامله می‌شوند، می‌توان به سپرده کالایی برای زعفران، زیره، سکه و پسته اشاره کرد.
سپرده‌های کالایی در بازار بورس کالا هر یک دارای تاریخ سررسید معینی هستند که این تاریخ، در نماد آنها مشخص شده است. به عنوان مثال نماد زعف ۰۸ ۹۹پ۰۶ به معنای سپرده کالایی زعفران با سر رسید آبان ماه ۱۳۹۹ است.
دسته‌ای از گواهی‌های سپرده کالایی هستند که معاملات ثانویه ندارند. در مورد آنها باید پس از انجام معامله، برای دریافت کالای مربوطه از انبار اقدام کرد. از جمله این نوع گواهی‌ها می‌توان به گواهی سپرده سیمان و میلگرد اشاره کرد. در مورد بقیه، پس از رسیدن تاریخ سررسید، امکان معامله سپرده وجود ندارد و فردی که سپرده کالایی را خریداری کرده باید ابتدا با کارگزاری مکاتبه کرده و سپس برای دریافت کالای خود به انبارهای مورد تایید بورس کالا مراجعه کند.
بورس کالای ایران کجاست و اطلاعات مربوط به آن کجاست؟
بورس کالا در کنار بازار بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس و بورس انرژی یکی از بازارهای چهارگانه بورس ایران است که زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند.
این شرکت دارای تالارهای معاملاتی در شهرهای تهران و کيش است که معاملات صادراتی در محل تالار کيش انجام می‌شود. شرکت بورس کالای ایران با نماد «کالا» از مهر 1390 در بازار پایه شرکت فرابورس پذیرفته شده و نهایتاً در مهرماه 1400 به بازار اول تابلوی اصلی بورس اوراق بهادار تهران منتقل گردید.
اکنون بورس کالای ایران بستری برای معاملات انواع محصولات صنعتی و معدنی، محصولات پتروشيمی و فرآورده‌های نفتی و محصولات کشاورزی در قالب قراردادهای نقد، نسيه، سلف و کشف پریميوم در بازار معاملات فيزیکی و فرعی است. همچنين در این بورس، معاملات ابزارهای نوین مالی ازجمله قرارداد آتی، قرارداد اختيار معامله، گواهی سپرده کالایی، سلف موازی استاندارد و صندوق‌های کالایی بر روی کالاهای مختلف به صورت روزانه انجام می‌شود.
آدرس اینترنتی بورس کالای ایران ime.co.ir بوده که اطلاعیه‌ها، قوانین و آمار معاملات در همین وبسایت قابل دسترسی است.
چه معاملاتی در بورس کالا انجام می‌شود؟ چه تفاوتی با بورس اوراق بهادار دارد؟
بورس کالا طبقه‌بندی مخصوص به خود را دارد و با بورس اوراق بهادار متفاوت است. بخش مهمی از معاملات در این بازار شامل انواع معاملات مشتقه است که در این مقاله آن به طور کامل معرفی کرده‌ایم. نقشه قسمت‌های مختلف بورس کالا را می‌توان به شکل زیر ترسیم کرد:
نقشه معاملاتی بورس کالا
درباره تفاوت ماهیت و کارکرد بورس کالا با بورس اوراق بهادار، به عنوان مهم‌ترین تفاوت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- در بورس اوراق بهادار انواع اوراق و سهام شرکت‌ها معامله می‌شود و در بورس کالا تولیدات آن شرکت‌ها. ضمناً شرکت‌هایی که در بازار بورس اوراق بهادار پذیرفته نشده‌اند نیز قابلیت عرضه کالا در بورس کالا را دارند.
- در بازار کالا، سرمایه‌گذاران عموماً تولیدکنندگان، صنعتگران و مصرف‌کنندگان کالاها هستند. در حالی که در بورس اوراق بهادار، سرمایه‌گذاران عموماً شامل سرمایه‌گذاران، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بانک‌ها و سایر موسسات مالی است.
- به علت وظایف و کارکردهای متفاوت، هر کدام از بورس کالا و بورس اوراق بهادار دارای قوانین و مقررات خاص خود هستند. البته هر دوی این بازارهای بورس زیرمجموعه سازمان بورس و اوراق بهادار هستند.
- در بورس اوراق بهادار تحویل فیزیکی معنایی ندارد. اوراق و قراردادهایی به طور الکترونیکی معامله می‌شوند. اما در بورس کالا عمدتا تحویل فیزیکی کالا مورد نظر است.
چه مدارکی برای معامله فیزیکی و مالی در بورس کالا لازم است؟
احتمالاً پس از آشنایی با بورس کالا و خدمات آن، اولین سوال برای فعالان اقتصادی علاقمند به این حوزه این است که مدارک مورد نیاز برای ورود به بورس کالا چیست؟ مدارک و فرم‌های مورد نیاز برای ورود به بورس کالا به شرح زیر است:
- تکمیل فرم درخواست کد مشتری نزد کارگزار به عنوان اولین مدرک.
- مدارک دیگر شامل مدارک هویتی شرکت از جمله اساسنامه یا مستندات تاسیس شرکت و موسسه، آخرین روزنامه رسمی تغییرات و مدیران شرکت یا موسسه، تصویر شناسنامه و کارت ملی مدیرعامل یا رئیس شرکت و صاحبان امضای مجاز که همه این مدارک باید توسط کارگزار کپی برابر اصل شوند.
- مدارک مالی شرکت شامل اظهارنامه مالیاتی آخرین دوره مالی و کد اقتصادی.
- در صورتی‌که انجام معاملات خود را به عهده وکیل قرار داده باشد باید مدارک آن را نیز به طور کامل ارائه کند.
نکات تکمیلی
پس از انجام این مراحل، هر زمان که بورس درخواست ارائه مجدد مدارک و مستندات را داشته باشد، مشتری وظیفه دارد این کار را انجام دهد، در غیر این صورت ممکن است کد معاملاتی او غیرفعال شود. همچنین خود مشتری نیز موظف است در صورتی‌که تغییراتی در مدارک و مستنداتش ایجاد شد، بلافاصله آن را به بورس گزارش دهد و همچنین تاریخ انقضای احتمالی مدارک خود را نیز در نظر داشته باشد.
صفحه اول سایت بورس کالای ایران
نحوه خریدوفروش کالا در بازار فیزیکی بورس کالا
خرید و فروش به ترتیب این مراحل انجام می‌شود (اگر قبلا کد بورسی داشته باشید، برای معاملات بورس کالا به جز بازار مشتقه نیازی به دریافت کد بورسی جدید نیست):
1- مراجعه به یک کارگزار بورس جهت اخذ کد معاملاتی بورس کالا
2- تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار و پیشنهاد قیمت
3- واریز حداقل سپرده مورد نیاز معامله به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
4- انتقال سفارش مشتری به تالار معاملات توسط کارگزار
5- شرکت در حراج توسط کارگزار (از طرف مشتری) و انجام معامله در تالار
6- واریز باقی‌مانده وجه معامله پس از کسر سپرده اولیه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
7- تسویه اسنادی معاملات در اتاق پایاپای و صدور اسناد معاملاتی
8- تسویه مالی معاملات در اتاق پایاپای
9- نقل و انتقال وجوه به حساب معامله‌گران از طریق حساب بانکی، پس از کسر هزینه‌ها
نکات تکمیلی
برخی کالاها نیاز به اخذ مجوز از مراجع مربوطه دارند. به‌طور مثال کالاهای تولیدی پتروشیمی‌ها نیاز به ثبت نام مشتری در سامانه بهین‌یاب وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) و تایید و ارسال سهمیه به بورس توسط بهین‌یاب دارند. برخی کالاها نیز نیاز به پروانه بهره‌برداری، گواهی استاندارد اجباری یا معرفی توسط وزارت صمت یا سایر ارگان‌ها دارند.
ضمناً برخی شرکت‌ها نیاز به استعلام یا تاییدیه از برخی مراجع دارند. در مورد برخی کالاها محدودیت حداقل حجم مقدار کالا وجود دارد که باید به این نکات توجه شود.
نحوه معامله در بازار مالی بورس کالا
بازار مالی بورس کالا بخش‌های مختلفی دارد که هر یک از آنها مدل معاملاتی خود را دارند. در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
اوراق سلف استاندارد
در این اوراق، وجه نقد در زمان قرارداد پرداخت شده اما کالا در موعد سررسید تحویل داده می‌شود. خریدار اوراق سلف می‌تواند قبل از تاریخ سررسید این اوراق را در بازار ثانویه به فروش برساند.
اوراق خرید دین کالایی
یکی از انواع معاملات در بورس کالا به روش نسیه است. فروشندگانی که کالای خود را به روش نسیه فروخته‌اند به علت نیاز به نقد کردن مطالبات خود، مطابق با قوانین بورس کالا اقدام به انتشار اوراق خرید دین کالایی می‌کنند. با خرید این اوراق توسط سرمایه‌گذاران، دِین ناشی از فروش نسیه برطرف می‌شود. به زبان ساده، عرضه‌کننده پس از فروش کالای خود، وجه آن را از سرمایه‌گذاران و بازار سرمایه دریافت می‌کند و سرمایه‌گذاران نیز از ارزش زمانی پول به تنزیل بهره می‌گیرند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی
صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی با در اختیار داشتن یک یا چند کالای معین امکان کسب بازدهی افراد از تغییرات قیمت این کالاها را به وجود می‌آورند. صندوق‌های کالایی هم اکنون در دو دسته صندوق طلا (اوراق بهادار مبتنی بر طلا) و صندوق مبتنی بر محصولات کشاورزی (زعفران) جای می‌گیرند.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده کالایی که با نام قبض انبار نیز شناخته می‌شود، اوراق بهاداری است که نشان‌دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار مشخصی از کالاست. دارنده اوراق، می‌تواند گواهی سپرده کالایی خود را در بازار بورس اوراق بهادار معامله نماید و یا در تاریخ سررسید آن، کالای مورد نظر را از انبار بورس کالا تحویل بگیرد. این بخش پرکاربردترین قسمت بازار مالی است و در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم:
1- عرضه محصول در بورس کالا
این بخش مخصوص به فروشنده یا عرضه کننده کالاست. کشاورز یا مالک، محصول خود را در اختیار انبارهای پذیرفته شده سازمان بورس قرار می‌دهد و گواهی سپرده کالایی برای وی صادر می‌شود. سپس با ثبت درخواست تغییر کارگزار ناظر، نماد گواهی سپرده کالایی، در سبدبان نمایش داده می‌شود و امکان فروش آن گواهی در بورس اوراق بهادار فراهم می‌گردد.
شایان ذکر است، در این حالت با همان کد بورسی خود می‌توانید معاملات را انجام دهید و نیازی به دریافت کد بورسی دیگری نیست.
2- فرآیند خرید کالا
هر معامله‌گر می‌تواند گواهی سپرده قرار داده شده در بورس اوراق بهادار را خریداری و دوباره این گواهی را به فروش برساند، یا با در اختیار داشتن گواهی سپرده نسبت به دریافت کالای خود اقدام کند. از جمله سپرده‌های کالایی که در بورس کالا معامله می‌شوند، می‌توان به سپرده کالایی برای زعفران، زیره، سکه و پسته اشاره کرد.
سپرده‌های کالایی در بازار بورس کالا هر یک دارای تاریخ سررسید معینی هستند که این تاریخ، در نماد آنها مشخص شده است. به عنوان مثال نماد زعف ۰۸ ۹۹پ۰۶ به معنای سپرده کالایی زعفران با سر رسید آبان ماه ۱۳۹۹ است.
دسته‌ای از گواهی‌های سپرده کالایی هستند که معاملات ثانویه ندارند. در مورد آنها باید پس از انجام معامله، برای دریافت کالای مربوطه از انبار اقدام کرد. از جمله این نوع گواهی‌ها می‌توان به گواهی سپرده سیمان و میلگرد اشاره کرد. در مورد بقیه، پس از رسیدن تاریخ سررسید، امکان معامله سپرده وجود ندارد و فردی که سپرده کالایی را خریداری کرده باید ابتدا با کارگزاری مکاتبه کرده و سپس برای دریافت کالای خود به انبارهای مورد تایید بورس کالا مراجعه کند.
فرآیند مکاتبه با کارگزاری
بعد از خرید سپرده کالایی در بازار کالا و اتمام سررسید آن، برای دریافت کالا در ابتدا باید ایمیلی حاوی نام و نام خانوادگی، کد ملی، کد بورسی، حجم سپرده کالایی، نام دقیق نماد سپرده و درخواست رسمی بابت تحویل کالا به آدرس ایمیل کارگزاری (از طریق ایمیلی که قبلا در اختیار کارگزاری قرار داده‌اید) ارسال کنید.
پس از بررسی مدارک و انطباق آنها با سپرده کالایی خریداری شده، کارگزاری نامه خروج کالا از انبار را برای شما صادرکرده، و از طریق تماس یا پیامک این موضوع را به اطلاع شما می‌رساند. پس از این مرحله، با مراجعه به یکی از انبارهای مورد تایید بورس کالا، کالای خود را دریافت کنید. برای مشاهده انبارهای بورس کالا می‌توانید به سایت بورس کالا و قسمت انبارها مراجعه کنید.
ساختمان بورس کالای ایران
جمع بندی
درباره ماهیت بورس کالا، معاملاتی که در آن انجام می‌شود و راه‌های دسترسی به اطلاعات و گزارش‌های آن گفتیم. در ادامه، مدارک مورد نیاز برای ورود به این بازار و فرآیند معاملات در بازار فیزیکی و مالی به طور جداگانه معرفی شد. با آشنایی با ماهیت و نحوه انجام معاملات در بورس کالا، این بازار را هم می‌توان به یکی از بخش‌های سبد سرمایه‌گذاری تبدیل کرد.
