جهانگیر شرقی ابزار مشتقه (Derivative Contract) یکی از امکانات بازارهای مالی است که سرمایه‌گذاران و معامله‌گران از آن‌ها برای کاهش ریسک و افزایش سود استفاده می‌کنند. اوراق مشتقه قراردادی بر اساس دارایی پایه (سهام، کالا، جفت ارز و …) است، که ارزش آن به ارزش دارایی پایه وابسته است.
در ادامه به معاملات آپشن می‌پردازیم، که یکی از ابزارهای مشتقه‌ی بسیار مفید و جذاب بازارهای مالی است.
دوره آموزشی مرتبط: دوره آموزش اختیار معامله
فواید ابزار مشتقه
1. پوشش ریسک (Hedge): معامله‌گران با استفاده از ابزار مشتقه، می‌توانند بخشی از ریسک ناشی از تغییرات نامطلوب قیمتی دارایی اصلی‌شان را کاهش دهند.
2. آربیتراژ (Arbitrage): تریدرها می‌توانند از اختلاف قیمتی ابزار مشتقه یکسان معامله‌گران مختلف در بازارهای مختلف، سود کسب کنند.
3. سفته‌بازی (Speculate): تریدرهای ریسک‌پذیرتر می‌توانند توسط ابزار مشتقه اقدام به افزایش ریسک کرده و ریوارد انتظاری را بالا برده و به حالت قمارگونه اقدام به معامله با این ابزار نمایند.
انواع ابزار مشتقه
قرارداد آتی (Futures contract)
پیمان آتی (Forward Contract)
قرارداد معاوضه (Swap)
قرارداد اختیار معامله (Option contract)
معاملات آپشن یا اختیار معامله
قرارداد اختیار معامله یا آپشن (Option Contract) توافقی است بین دو طرف معامله، برای تسهیل یک معامله‌ی بالقوه، با قیمت و تاریخ از پیش تعیین شده، بر روی یک دارایی اساسی.
در این تعریف منظور از تسهیل معامله‌ی بالقوه، تأکید بر این عامل است که خریدار یا طرف دوم معامله، اجبار و الزامی به معامله ندارد و همان‌طور که از نام این قرارداد پیداست، این معامله برای او یک آپشن یا اختیار است. او حق دارد از آن استفاده کند، حق هم دارد استفاده نکند.
هم‌چنین منظور از دارایی اساسی یا اصلی، دارایی‌های واقعی است که دارای ارزش ذاتی و قابل معامله هستند، مانند سهام، کالاها، جفت ارزها، اوراق قرضه و … .
به طور کلی اختیار معامله به 2 مدل اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option) تقسیم‌بندی می‌شود:
اختیار خرید قراردادي است میان خریدار و فروشنده، که براساس آن خریدار حق دارد (مجبور نیست) مقدار مشخصی از دارایی مورد توافق در قرارداد را با قیمت مشخص و در زمان مشخص از فروشنده بخرد.
اختیار فروش قراردادی است میان خریدار و فروشنده، که بر اساس آن خریدارِ اختیار فروش حق دارد آن دارایی را در موعد مقرر به فروش برساند.
همان‌طور که از تعریف پیداست، خریدار در ِاعمال کردن حق خود مختار است و اجباری به انجام آن ندارد، اما فروشنده مجبور است در هر زمان قانونی‌ای که خریدار بخواهد از اختیار خود استفاده کند، به قرارداد پایبند بوده و آن دارایی را بخرد یا بفروشد.
اجزاء قرارداد اختیار معامله
1. نوع قراداد اختیار معامله (Call / Put Option): نوع قرارداد از جنس اختیار خرید است یا اختیار فروش.
2. دارایی پایه (Underlying Asset): دارایی اساسی (سهام، کالا و …) که اختیار معامله‌ی آن به فروش می‌رسد.
3. زمان سررسید یا تاریخ انقضا (Expiration / Exercise Date): مدت زمان باقی‌مانده تا انتهای قرارداد که خریدار می‌تواند از حق اختیار خود را اِعمال کند.
4. قیمت اِعمال (Strike / Exercise Price): قیمتی است که در قراداد اختیار معامله ذکر می‌شود. اگر خریدار قصد داشته باشد حق اختیار خود را اِعمال کند، باید آن را به فروشنده بپردازد.
5. قیمت اختیار (Premium): مبلغی است که در ابتدا خریدار بابت خرید حق اختیار از فروشنده، باید به او پرداخت کند.
باید توجه داشت که در قرارداد آپشن 2 مدل هزینه داریم: قیمت اِعمال و قیمت اختیار.
قیمت اِعمال، اختیاری است و در صورتی که خریدار تمایل داشته باشد از آپشنش استفاده کند باید آن را به فروشنده پرداخت کند. اما قیمت اختیار، اجباری است. قیمت اختیار مبلغی است که با پرداخت آن، خریدار وارد معامله‌ی آپشن شده و اختیار را برای خود فعال می‌کند. در همان ابتدای قرارداد، خریدار موظف است قیمت اختیار را به فروشنده پرداخت کند.
سبک‌های اختیار معامله
1. اروپایی: در این سبک خریدار فقط در زمان سررسید (Expiration Date) از قبل مشخص شده می‌تواند از اختیار خود استفاده کند و قبل و بعد از سررسید، حقی در فعال کردن اختیار خرید و فروش خود ندارد.
به عنوان مثال اگر قرارداد آپشن یک ساله بسته شده باشد، خریدار فقط در پایان آن سال می‌تواند حق اختیار فروش و خرید خود را اعمال کند. قرارداد اختیار معامله در ایران فقط از همین نوع است.
2.آمریکایی: در این سبک از قرارداد، از زمان نوشتن قرارداد تا زمان سررسید شدن آن، امکان فعال کردن اختیار معامله وجود دارد.
3. برمودایی: در این سبک از قرارداد، علاوه بر زمان سررسید، در چند تاریخ از پیش معین شده هم امکان فعال کردن اختیار معامله وجود دارد. این سبک تلفیقی از اروپایی و آمریکایی است.
موقعیت‌های قرارداد اختیار معامله
1. موقعیت خریدِ اختیارِ خرید
2. موقعیت فروشِ اختیارِ خرید
3. موقعیت خریدِ اختیارِ فروش
4. موقعیت فروشِ اختیارِ فروش
1. موقعیت خرید اختیار خرید (Long Call Option)
رایج‌ترین قرارداد آپشن مربوط به خرید اختیار خرید است. در این قرارداد، خریدار با پرداخت هزینه اولیه‌ای (پرمیوم) به طرف دیگر قرارداد (فروشنده‌ی بالقوه)، اختیارِ خرید میزانی از دارایی مشخص در زمان مشخص را برای خود می‌خرد.
نمودار زیر بیانگر حالت کلی این نوع قرارداد آپشن است:
این نمودار نشان‌دهنده‌ی این است که اگر قیمت از نقطه‌ی سربه‌سر بالاتر برود، خریدار وارد سود خواهد شد (قسمت دوم و سبز رنگ نمودار). اگر هم قیمت پایین‌تر از سربه‌سر بیاید، خریدار به اندازه‌ی هزینه‌ی پرمیوم متحمل ضرر خواهد شد (قسمت اول و قرمز رنگ نمودار)
قیمت پرمیوم + قیمت اِعمال = نقطه سربه‌سر خرید اختیار خرید
به عنوان مثال، شخصی با پرداخت 10 میلیون تومان به عنوان هزینه پرمیوم، حق اختیار خرید کالای الف را برای 1 سال دیگر می‌خرد. قیمت مورد توافق برای زمان اِعمال اختیار خرید، 100 میلیون تومان است. نمودار کلی این معامله به شکل زیر است:
اگر در زمان سررسید، قیمت دارایی بیش از 110 میلیون تومان باشد، خریدار سود خواهد کرد. او 10 میلیون اول معامله پرداخته، اکنون هم 100 میلیون بابت قیمت اِعمال می‌پردازد. پس هزینه تمام شده‌ی این معامله برای او 110 میلیون تومان است. هرچه قیمت روز دارایی بالاتر از 110 باشد، برای خریدار سود است.
به عنوان مثال اگر قیمت کالای الف در پاین سال سررسید 150 میلیون تومان باشد، خریدار حق خرید خود را فعال خواهد کرد و 100 میلیون تومان به فروشنده می‌دهد و کالای الف را از او می‌خرد. خریدار اگر اکنون این کالا را در بازار بفروشد، (110 – 150) 40 میلیون تومان سود خواهد کرد.
در مقابل اگر قیمت روز آن دارایی در بازار، پایین‌تر از قیمت اِعمال اختیار خرید باشد، به این ترتیب خریدار متحمل ضرر می‌شود:
قیمت دارایی پایه (Underlying Asset) در بازار پایین‌تر از قیمت توافقی اِعمال(Strike Price) است. پس اگر خریدار بخواهد اختیار را فعال کند، باید این کالا را با قیمتی که از قیمت بازار بالاتر است از فروشنده بخرد. پس معامله دارای زیان است. مبلغی هم که ابتدای قرارداد بابت قرارداد (Premium) پرداخته، زیان قطعی خریدار است.
قاعدتاً در این زمان خریدار از حق خود صرف نظر کرده و دارایی را نمی‌خرد و تنها زیان اون، پرداخت مبلغ پرمیوم است.
2. موقعیت فروش اختیار خرید (Short Call Option)
در این نوع قرارداد، طرف فروشنده اقدام به این تعهد می‌نماید که مقدار مشخصی از دارایی پایه را در زمان سررسید و با قیمت مشخص به طرف خریدار بفروشد.
برعکس قسمت قبلی، در این قرارداد فروشنده از کاهش قیمت دارایی سود خواهد کرد. علت اقدام فروشندگان در ورود به این معامله، پیش‌بینی آن‌ها مبنی بر کاهش قیمت آن دارایی است. یعنی فروشندگان حدس می‌زنند که در زمان سررسید، قیمت روزِ دارایی در بازار پایین‌تر از قیمت اِعمال است.
به این ترتیب خریدارِ دارای اختیارِ خرید، از اِعمال اختیار خرید خود صرف نظر خواهد کرد. در این حالت فروشنده‌ی اختیار خرید، به اندازه‌ی قیمت پرمیوم سود خواهد کرد.
نمودار شماتیک این قرارداد به شکل زیر است:
همان‌طور که نشان داده شده، اگر قیمت از نقطه سربه‌سر بیشتر شود، زیان فروشنده هم بیشتر می‌گردد و اگر قیمت کمتر از سربه‌سر باشد، فروشنده به اندازه‌ی مبلغ پرمیوم سود می‌کند.
باید توجه داشته که در حالت فروش اختیار خرید، میزان سود محدود است و حداکثر به اندازه‌ی پرمیوم است. یعنی هرچه‌قدر که قیمت از میزان پرمیوم هم کمتر شود، میزان وسد فروشنده اختیار خرید ثابت و به اندازه‌ی همان پرمیوم است. برعکس خرید اختیار خرید، که در آن سود نامحدود بود و هرچه قیمت بالا می‌رفت، سود خریدار اختیار خرید هم بالاتر می‌رفت.
در ادامه مقداری قرارداد اختیار فروش را بیشتر شرح داده و سپس به ادامه‌ی توضیح موقعیت‌های قرارداد اختیار معامله می‌پردازیم.
اختیار فروش
اختیار فروش قراردادی است که به خریدار آن، اختیار فروش مقدار مشخصی از دارایی را با قیمت از پیش تعیین‌شده در تاریخ تعیین شده می‌دهد. قیمت تعیین شده در این قرارداد هم قیمت اِعمال است.
با کاهش قیمت دارایی، اختیار فروش ارزشمندتر می‌شود. و برعکس، با افزایش قیمت دارایی، اختیار فروش ارزش خود را از دست می‌دهد. در نتیجه معمولاً برای اهداف پوشش ریسک (هِج کردن: Hedge) یا سود کردن در روندهای نزولی از این نوع قرارداد استفاده می‌شود.
سرمایه‌گذاران اغلب از گزینه‌های اختیار فروش به عنوان یک استراتژی مدیریت ریسک استفاده می‌کنند. این اقدام برای پورتفوی سرمایه‌گذاران به عنوان یک قرارداد جانبی محافظتی شناخته می‌شود، که به نوعی بیمه‌ی سرمایه‌گذاری قلمداد می‌شود.
در استراتژی استفاده از قراردادهای اختیار فروش، سرمایه‌گذار برای پوشش ریسک نزولی دارایی‌اش، یک یا چند اختیار فروش از همان جنس دارایی خودش خریداری می‌کند. زمانی که این اختیار اِعمال شود، سرمایه‌گذار سهام (یا هر دارایی دیگر) را به همان قیمت مورد تفاوق (Strike Price) به فروش می‌رساند.
اگر سرمایه گذار دارایی پایه را نداشته باشد و از اختیار فروش آن استفاده کند، این امر ناشی از نگاه بیمه کردن سرمایه‌گذاری نیست و صرفاً به قصد سود و سفته‌بازی است.
اکنون به ادامه‌ی توضیح موقعیت‌های آپشن می‌پردازیم:
3. موقعیت خرید اختیار فروش (Long Put Option)
در این موقعیت، خریدار این قرارداد حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی را با قیمت مشخص (قیمت اِعمال) در زمان سررسید به فروشنده‌ی اختیار، بفروشد. در اینجا هم مانند اختیار خرید، خریدار مجبور به اِعمال کردن آپشن نیست و در صورتی که بخواهد آن را فعال می‌کند.
نمودار شماتیک این قرارداد به شکل زیر است:
به عنوان مثال، شخص خریدار با پرداخت 5 میلیون تومان به عنوان هزینه قرارداد اختیار، حق اختیار فروش سهام ب را برای 1 سال دیگر می‌خرد. قیمت مورد توافق برای زمان اِعمال اختیار فروش، 120 میلیون تومان است. نمودار کلی این معامله به شکل زیر است:
اگر در زمان سررسید، قیمت دارایی کمتر از 115 میلیون تومان باشد، خریدار سود خواهد کرد. زیرا او 5 میلیون تومان اول معامله پرداخته، اکنون هم 120 میلیون باید بابت قیمت اِعمال حق فروشش بپردازد. پس هزینه تمام شده‌ی این معامله برای او 115 میلیون تومان است. هرچه قیمت روز دارایی کمتر از 115 میلون باشد، برای خریدار سود است.
اما اگر قیمت دارایی در بازار بالاتر از نقطه سربه‌سر باشد، خریدار حق فروش زیان خواهد کرد. مثلاً اگر قیمت دارایی در زمان سررسید در بازار 130 میلیون تومان باشد، خریدار حق فروش خود را فعال نخواهد کرد. زیرا او باید دارایی را به قیمت 130 میلیون تومان از بازار بخرد و به قیمت پرمیوم توافقی، یعنی 120 میلیون تومان به فروشنده بفروشد و متحمل ضرر خواهد شد.
پس حداکثر ضرر در موقعیت قرارداد خرید اختیار فروش، به اندازه‌ی هزینه پرمیوم است.
4. موقعیت فروش اختیار فروش (Short Put Option)
فروشنده‌ی این اختیار موظف است که مقدار مشخصی از دارایی را در سررسید، در صورتی که خریدار اختیار فروش بخواهد، با مبلغ مشخص اِعمال به او بفروشد. به عبارت دیگر خریدار این اختیار فروش، می‌تواند آن دارایی را در زمان سررسید از فروشنده بخواهد و می‌تواند هم از اِعمال آن صرف نظر کند.
در صورتی که قیمت دارایی مورد معامله در سررسید، از نقطه سربه‌سر و قیمت اِعمال بالاتر رفته باشد، خریدار این موقعیت از اِعمال حق اختیار خود صرف نظر کرده و فروشنده اختیار فروش، سودی به میزان حداکثر اندازه‌ی مبلغ پرمیوم خواهد کرد.
نمودار شماتیک این موقعیت قراردادی به شکل زیر است:
سود و زیان قراردادهای اختیار
سود خریداران اختیار خرید یا فروش معامله نامحدود است و زیان بالقوه‌ی آن‌ها به اندازه‌ی هزینه‌ی خرید اختیار یا همان پرمیوم است. این گروه خریداران آپشن را در بازارهای مالی Holder می‌نامند.
سود فروشندگان اختیار خرید یا فروش معامله محدود و به اندازه‌ی مبلغ پرمیوم است. اما زیان بالقوه‌ی آن‌ها نامحدود است. گروه فروشندگان اختیار را نیز Writer می‌نامند.
به صورت کلی معاملات آپشن ممکن است 3 حالت در سوددهی ایجاد کند:
1. اختیار معامله در سود یا ITM (In The Money): شخص دارای اختیار معامله از این قرارداد سود ببرد.
2. اختیار معامله در زیان یا OTM (Out of The Money): شخص دارای اختیار معامله زیان کند.
3. اختیار معامله بی‌تفاوت یا ATM (At The Money): شخص دارای اختیار معامله در نقطه‌ی سربه‌سر باشد و نه سود کند و نه زیان.
مزایای قراردادهای اختیار معامله
1. امکان استفاده از اهرم (Leverage): معمولاً پلتفرم‌های آپشن تریدینگ (Option Trading) این امکان را برای تریدرها و سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند که بتوانند از اهرم استفاده کنند و با دارایی خودشان، مقدار بیشتری معامله انجام دهند. با این کار ریسک و ریوارد معامله به طور هم‌زمان زیاد می‌شود.
2. کاهش ریسک: همان‌طور که بالاتر توضیح دادیم ابزار اختیار معامله یکی از روش‌های مرسوم برای پوشش ریسک یا هِج کردن است. سرمایه‌گذاران می‌توانند روی دارایی اصلی‌ای که خودشان دارند، اقدام به معامله‌ی اختیار در جهت عکس بازار نمایند.
در این صورت اگر بازار طبق میل و منفعت ایشان حرکت نکرد و دارایی‌هایشان دچار افت ارزش شد، مقداری از این افت ارزش را از طریق اختیار معامله در جهت عکس، پوشش خواهند داد.
3. کسب درآمد: از طریق خرید و فروش قراردادهای اختیار معامله، می‌توان سودهای ناشی از سفته‌بازی (Speculate) و معامله‌گری کسب کرد.
4. فراهم کردن امکان تغییر فوری استراتژی‌های آتي: معامله قراردادهاي اختيار معامله به سرمايه‌گذار امكان مي‌دهد با پرداخت مبلغ اندکی (پرمیوم)، امکان ورود سریع به جهت‌های دیگر بازار را فراهم کند.
5. متنوع‌سازي سبد سرمايه‌گذاري: قرارداد اختيار معامله به عنوان يك ابزار مشتقه، تنوع پورتفوی سرمایه‌گذاری را بیشتر می‌کند.
ریسک‌ها و معایب قراردادهای اختیار معامله
ریسک‌های رایج و معروفی که برای قراردادهای آپشن برشمارده می‌شود، با اصطلاح “یونانی‌ها (Greeks)” معروف هستند. علت این امر در نام‌گذاری این ریسک‌ها توسط حروف یونانی است:
1. ریسک دلتا (Delta): حساسیت سود معامله‌ی آپشن نسبت به تغییرات بازاری دارایی مورد معامله.
2. ریسک گاما (Gamma): نرخ تغییر دلتای یک قرارداد اختیار معامله نسبت به قیمت دارایی پایه. به نوعی می‌توان گفت ریسک گاما، مشتق ریسک دلتا است.
3. ریسک تتا (Theta): حساسیت سود اختیار معامله نیست به آیتم زمان. هرچه بیشتر به سررسید نزدیک شویم، ریسک قرارداد بیشتر شده و شانس فروش و ارزش فروش قرارداد اختیار معامله به شخص ثالت هم کاهش می‌یابد.
4. ریسک وِگا (Vega): نرخ تغییر ارزش یک قرارداد اختیار معامله، نسبت به نوسانات قیمتی دارایی پایه. هرچه نوسان قیمت دارایی پایه در جهت خلاف کسب منفعت از آپشن باشد، ارزش فروش قرارداد اختیار به شخص ثالث هم افت می‌کند.
5. ریسک رو (Rho): حساسیت ارزش قرارداد اختیار معامله نسبت به نرخ بهره.
ایرادات دیگری که می‌توان برای اختیار معامله برشمرد این موارد هستند:
6. کم‌ارزش شدن ارزش پول تا زمان سررسید و از دست دادن هزینه‌های فرصت.
7. کاهش نقدشوندگی دارایی مورد نظر و عدم امکان خرید یا فروش به موقع دارایی در سررسید.
8. در صورت عدم مدریت ریسک صحیح، زیان‌های ناشی از معامله اختیار ممکن است از اصل سرمایه بیشتر گردد.
استراتژی‌های آپشن تریدینگ (Option Trading)
معامله‌گران معمولاً با استفاده از استراتژی‌های متنوعی اقدام به ترید در حوزه‌ی معاملات آپشن می‌نمایند. برخی از این استراتژی‌ها بسیار معمولی هستند و برخی نیز استراتژی‌های محاسبه شده و معروفی هستند. این استراتژی‌ها هم موجب کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و هم موجب سود کردن از اختیار معامله می‌گردد.
در ادامه چند استراتژی معروف آپشن تریدینگ را صرفاً جهت آشنایی با فضای آن‌ها نام می‌بریم:
1. اختیار خرید پوششی یا کاورد کال (Covered Call): این استراتژی از جنس پوشش ریسک یا هج است. سازوکار این سیستم این‌گونه است که سرمایه‌گذار برای دارایی پایه‌ای که در پورتفوی سرمایه‌گذاری‌اش دارد، اقدام به فروشِ اختیارِ خرید آن در بازار آپشن می‌نماید. با این کار بخشی از ریسک خود را کم می‌کند.
2. اختیار فروش پوششی یا بیمه حفاظتی (Protective Put / Married Put): در این استراتژی هم هم‌زمان با دارایی پایه‌ای که آن را داریم، اختیار فروش آن را خریداری می‌کنیم. زمانی که بازار نزولی شد، دارایی و اختیار فروشی که از قبل خریده‌ایم را به فروش می‌رسانیم. این استراتژی نیز از نوع کاهش زیان و محافظتی است.
3. اسپرد صعودی اختیار خرید (Bull Call Spread): در این سیستم اختیار خرید در سود را با قیمت اِعمال پایین‌تر می‌خریم و هم‌زمان با همان سررسید، یک اختیار خرید بی‌تفاوت (OAM) یا در زیان را که قیمت اِعمال بالاتری دارد، به فروش می‌رسانیم.
سخن آخر
معاملات آپشن در بورس ایران هنوز خیلی نوپا و محدود است. در صورتی که سازمان بورس و زیرساخت‌های دیگر دولتی آماده‌ی ورود به این عرصه شوند، این اقدام یک گشایش و گام رو به جلوی فوق‌العاده بزرگ در بازارهای مالی ایران خواهد بود.
در این صورت اگر سهام‌داران به خوبی این ابزار را بیاموزند و از آن استفاده کنند، می‌توان بازده‌های بسیار مناسبی کسب کرد. در عین حال ضررهای ناشی از سقوط‌های کلی بورس هم، مانند سقوط 99 و 1400، بسیار محدودتر خواهد شد.
در این مقاله سعی کردیم گامی ابتدایی جهت آموزش معاملات آپشن بورس و سایر بازارهای مالی برداریم. در مقالات بعدی به نحوه انجام معاملات آپشن در بورس ایران و کامل کردن آموزش معاملات آپشن خواهیم پرداخت.
منابع: کورپوریت فایننس، فیدلیتی و وال استریت
