محمدعلی مرادی متغیرها و شاخص‌های مختلفی برای مقایسه شرایط اقتصادی کشورها استفاده می‌شوند. یکی از مشهورترین متغیرهای اقتصادی برای تخمین وضعیت یک کشور در مقایسه با دنیا، تولید ناخالص داخلی یا GDP است. اینکه بدانید GDP از کجا می‌آید و چگونه محاسبه می‌شود برای تخمین اندازه اقتصاد کشورهای دنیا مهم است.
محاسبه GDP جزئیات خاص خودش را دارد و مقایسه GDP کشورها باید با روش صحیحی انجام شود. همچنین GDP یک متغیر محدود است و بزرگ‌بودن آن به‌تنهایی نشان از شرایط مطلوب یک کشور از همه نظر نیست. بااین‌حال در اغلب موارد و در چشم‌انداز میان‌مدت، هرچقدر GDP بزرگ‌تر باشد، نشان از شرایط اقتصادی بهتر آن کشور است. اگر می‌خواهید بدانید GDP دقیقاً چه چیزهایی را در نظر می‌گیرد، چگونه محاسبه می‌شود و چه عوامل مهمی هستند که در این شاخص تأثیری ندارند، ادامه مطلب را در فردانامه بخوانید.
تولید ناخالص داخلی چیست؟
شاخص GDP به صورت خلاصه مجموع ارزش پولی حاصل از محصولات و خدمات یک کشور است که بدون درنظرگرفتن تورم، مقیاسی از اندازه اقتصاد یک کشور به دست می‌دهد. محاسبه صحیح GDP جزئیات بیشتری دارد که موردبه‌مورد با هم بررسی می‌کنیم.
کالا و خدمات نهایی
اولین نکته برای محاسبه GDP، در نظر گرفتن کالا و خدمات نهایی است. برای مثال اگر بخواهید ارزش پولی یک کالا مانند خودرو را محاسبه کنید، باید قیمت نهایی خودرو را در نظر بگیرید و کالاهای واسطه‌ای مانند پلاستیک یا فلز به‌کارگرفته‌شده در خودرو را نادیده بگیرید. دلیل این موضوع هم جلوگیری از دوباره شماری است؛ چرا که ارزش کالاهای واسطه‌ای در کالای نهایی (در اینجا خودرو) لحاظ شده است.
این مورد یک استثنای مهم دارد: اگر کالای واسطه‌ای به عنوان یک سرمایه‌گذاری نگهداری شود، آن را به عنوان یک کالای نهایی در نظر گرفته و در محاسبه GDP لحاظ می‌کنیم.
پس به عنوان جمع‌بندی این بخش، تمامی کالاها و خدماتی که ارزش ریالی داشته باشند و به دست مصرف‌کننده برسند، به عنوان GDP یا تولید ناخالص داخلی لحاظ می‌شوند.
اهمیت ارزش پولی کالا در تولید ناخالص داخلی
دوره زمانی مشخص
نکته دیگر تعیین دوره زمانی است. GDP یک کشور با در نظر گرفتن یک دوره زمانی مانند فصل و سال محاسبه می‌شود. بنابراین تولید یا خدمات ارائه‌شده در سال قبل در محاسبه GDP سال فعلی اثرگذار نیست. دوره زمانی مشخص به ما کمک می‌کند تا بتوانیم کشورها را در یک مقیاس زمانی ثابت با یکدیگر مقایسه کنیم.
در مرزهای مشخص
همان‌طور که از نام تولید ناخالص «داخلی» برمی‌آید، تنها تولیدات و خدماتی که داخل مرزهای یک کشور ارائه می‌شوند در محاسبه GDP آن کشور اثرگذار هستند. در نتیجه اگر شرکت یا فردی در خارج از مرزهای کشور خود مشغول به فعالیت اقتصادی باشد، ارزش‌سازی آن در محاسبه GDP همان کشور مقصد وارد می‌شود و تأثیری در GDP کشور مبدأ ندارد.
GDP واقعی چگونه محاسبه می‌شود؟
ازآنجایی‌که GDP ارزش پولی را در نظر می‌گیرد و ارزش پولی با تورم رشد می‌کند، افزایش GDP یک کشور در طول دوره‌های سالانه نشانۀ رشد اقتصادی کشور نیست. برای همین اگر بخواهید مقایسه درستی داشته باشید، باید ابتدا تورم را در GDP لحاظ کنید و پس از تعدیل تورم، از این متغیر استفاده کنید. رشد GDP بعد از تعدیل تورم نشانی از رشد اندازه اقتصاد و افزایش میزان تولید یا خدمات ارزشمند است.
تولید ناخالص داخلی با حذف اثر تورم بیانگر چیست؟
نرخ رشد GDP واقعی (پس از تعدیل تورم) نشانه‌ای از عملکرد مطلوب سیستم اقتصادی یک کشور است. زمانی که این متغیر درحال‌رشد باشد، احتمالاً اشتغال افزایش می‌یابد. چراکه شرکت‌ها برای تولید بیشتر یا ارائه خدمات بیشتر، دست به استخدام افراد بیشتری می‌زنند. در مقابل، درآمد افراد هم به دلیل افزایش فرصت‌های شغلی بیشتر می‌شود و همین امر باعث افزایش تقاضا هم می‌شود.
در مقابل با کاهش نرخ رشد تولید ناخالص داخلی واقعی، اقتصاد یک کشور کوچک‌تر شده و اشتغال کاهش می‌یابد و در نتیجهٔ افت تقاضا، ممکن است شرایط رکودی بر بازارها حاکم شود. در برخی موارد هم رشد GDP واقعی آن‌قدری سریع نیست که بتواند اشتغال کافی ایجاد کند و در چنین شرایطی باز هم رشد اقتصادی کشور مطلوب نخواهد بود.
نکته مهم در تحلیل GDP درنظرگرفتن چرخه‌ای بودن اقتصاد است. کشورها در دوره‌هایی رونق می‌گیرند و در دوره‌هایی درگیر رکود یا افت نرخ رشد GDP می‌شوند. با در نظر گرفتن این مورد شما باید GDP را به صورت بلندمدت نگاه کنید و با مقایسه دو دوره زمانی به نتیجه صحیحی نمی‌رسید.
مقایسه GDP دو کشور متفاوت ممکن است؟
دیدیم که تولید ناخالص داخلی ارزش پولی کل تولیدها و خدمات نهایی را در نظر می‌گیرد. ارزش پولی بر مبنای ارز همان کشور محاسبه می‌شود. برای مثال، در ایران GDP بر اساس ریال ایران محاسبه می‌گردد. درحالی‌که برای مقایسه GDP دو کشور باید ارز مبنا یکسان باشد تا بتوان دو رقم را با هم مقایسه کرد.
در چنین حالتی دو مورد مهم می‌شود: یکی اینکه نرخ تبادلی دو ارز مشخص و صحیح باشد و دوم اینکه تبدیل به یک ارز پایه برای تمامی کشورها رخ بدهد تا بتوان مقایسه‌ای جامع از وضعیت تمام کشورها با همدیگر داشت. در حال حاضر دلار به عنوان ارز پایه محاسبه GDP لحاظ می‌شود و تولید ناخالص داخلی کشورهای مختلف بر اساس دلار محاسبه می‌گردد.
ایران در اقتصاد جهانی
ملاحظاتی در محاسبه تولید ناخالص داخلی ایران
در محاسبه GDP ایران به دلیل اینکه نرخ تبادل ارز به‌روز و دقیقی از ریال به دلار وجود ندارد و به‌اصطلاح دلار در ایران چند نرخی شده است، مهم است که بدانید مبنای محاسبه نهادهای مختلف از GDP ایران کدام نرخ تبدیل بوده است. شاید فکر کنید که این موضوعی بدیهی است و کسی در این رابطه دچار خطا نمی‌شود؛ اما صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۲۱ دچار این خطا شد و با در نظر گرفتن نرخ تبدیل ۴۲۰۰ تومانی ریال به دلار که در آن زمان نرخ رسمی و اعلامی بانک مرکزی ایران برای دلار بود، ایران را به عنوان چهاردهمین اقتصاد دنیا، بالاتر از عربستان، سوئد، اسپانیا، مکزیک و ترکیه اعلام کرد!
بنابراین چنین اشتباه فاحشی و در نظر نگرفتن تورم و نرخ تبدیل واقعی، ممکن است برای هر کسی پیش بیاید. برای همین مهم است که در مقایسه تولید ناخالص داخلی کشورها به نرخ تبدیل و نحوه محاسبه دقت شود تا مقایسه به شکل صحیح و واقعی انجام گیرد.
تفاوت تولید ناخالص داخلی با GNP
جدای از متغیر GDP، می‌توان متغیر GNP یا تولید ناخالص ملی را هم در نظر گرفت. تفاوت GNP در درنظرنگرفتن مرزهای کشور است و فعالیت اقتصادی شرکت‌ها و افراد تابعه آن کشور در سایر موقعیت‌های دنیا را هم در محاسبه وارد می‌کند. بااین‌حال متغیر GDP همچنان محبوبیت و کارایی بیشتری دارد؛ چرا که با وارد کردن موقعیت مرزها باعث می‌شود تا مقایسه کشورها با یکدیگر به شکلی واقعی‌تر انجام شود. به عبارتی فعالیت‌های اقتصادی افراد و شرکت‌ها را به همان مکانی که در آن هستند اختصاص می‌دهد و تبعیت یا مبدأ آن‌ها را در نظر نمی‌گیرد.
البته در مواردی خاص مانند وقت‌هایی که سرمایه‌گذاری خارجی در اولویت یک کشور است، استفاده از GNP می‌تواند بهتر از GDP باشد. در غیر این صورت استفاده از همان GDP درست‌تر است.
تولید ناخالص داخلی در ایران چقدر است؟
بر اساس آخرین اعلام صندوق بین‌المللی پول برای تخمین سال ۲۰۲۳، GDP برای ایران حدود ۳۷۰ میلیارد دلار است. رتبه ایران در دنیا بر همین اساس برابر ۴۳ خواهد بود.
محاسبه تولید ناخالص داخلی
متغیر GDP چه مواردی را به ما نمی‌گوید؟
توجه داشته باشید که GDP یک متغیر با تأثیرپذیری از عوامل محدود است که تنها می‌تواند درباره اندازه اقتصاد یک کشور اطلاعاتی به ما بدهد. اما این متغیر صحبتی از بخش‌ها و جنبه‌های دیگر زندگی نمی‌کند. برای مثال، در GDP اهمیتی ندارد که رشد ارزش اقتصادی یا تولید ناخالص داخلی چه میزان آسیب به محیط‌زیست وارد کرده است یا اینکه شرایط اجتماعی و عواملی مثل آزادی در آن کشور در چه وضعیتی قرار دارد. توسعه پایدار یا ملاحظات زیست‌محیطی در GDP لحاظ نمی‌شوند و همچنین کیفیت زندگی بر رشد یا افت این متغیر اثرگذار نیست.
توقع صحیح از تولید ناخالص داخلی این است که اندازه اقتصاد و میزان رشد اقتصادی را با آن پیدا کنیم و سپس با بررسی عوامل دیگر، مواردی مانند کیفیت زندگی، شرایط اجتماعی و وضعیت محیط‌زیستی به بررسی کیفیت GDP حاصل از فعالیت‌های اقتصادی آن کشور بپردازیم.
