سامانه نیما در اواخر دهه 90، به منظور ساماندهی بازار دلار و فراهم کردن بستر مبادلات ارزی، توسط بانک مرکزی ایجاد گردید.در این مقاله قصد داریم بگوییم سامانه نیما چیست؟ و سازوکار آن را تا حدودی شرح دهیم.
تشکیل سامانه نیما
قیمت دلار تا سال 1396 به صورت کاملاً منظم و در یک کانال بلندمدت در حرکت بود.تا این‌که اواخر سال 96، رفتار دلار از کانال کلاسیکش خارج و بازار دلار دچار دگرگونی شد.قیمت دلار رفته رفته بالاتر می‌آمد و سقف‌های جدیدی می‌زد.دولت در واکنش به تلاطم دلار، در 28 بهمن 96، سامانه نیما را به صورت آزمایشی راه‌اندازی و دستورالعمل نحوه کار با آن را ابلاغ نمود.در نهایت هم در اردیبهشت 97، سامانه نیما به طور رسمی و کامل شروع به فعالیت نمود.دولت نیز اکثر صادرکنندگان و واردکنندگان را مجبور کرد که فعالیت‌های ارزی شان را از این پس در این سامانه انجام دهند.
سامانه نیما
نیما مخفف “نظام یکپارچه معاملات ارزی” است.
این سامانه با هدف تسهیل تأمین ارز، ایجاد فضای امن برای خریداران و فروشندگان ارز و امکان ایجاد فضای رقابتی برای صرافان، در راستای تأمین ارزمورد نیاز بازار آغاز به کار کرد.توسط این سامانه، متقاضیان و عرضه‌کنندگان ارز، متناسب با نیازهای واقعی خود، عملیات ارزی مد نظر را در محیطی الکترونیکی و آنلاین انجام می‌دهند.
در فاز نخست، واردکنندگان برای تأمین ارز واردات به عنوان متقاضی خرید ارز و صرافی‌ها به عنوان فروشنده‌ی ارز، ایفای نقش خواهند کرد.این سامانه امکان مدیریت بازار ارز برای سیاستگذار و امکان فعالیت شفاف بازار ارز را فراهم می‌کند.
بازرگانان می‌توانند با مراجعه به سامانه جامع تجارت، درخواست خود را برای تأمین ارز در سفارشات غیربانکی، انجام دهند.این اطلاعات به صورت سیستمی و آنلاین به سامانه نیما منتقل شده.در مرحله بعدی صرافی‌ها با مشاهده‌ی درخواست‌های ارزی، به هر کدام پاسخ می‌دهند.
اکنون بازرگانان پیشنهادهای ارائه شده از طرف صرافی‌ها را مشاهده و در نهایت بهترین آن‌ها را انتخاب می‌نمایند و ارز خود را تأمین می‌کنند.
فواید سامانه نیما
به طور کلی تأمین ارز مورد نیاز واردکنندگان و سایر متقاضیان ارز، به دو طریق انجام می‌گیرد:
1. از طریق بانک
2. از طریق صرافی
تأمین ارز از طریق بانک به این صورت است که واردکننده اقدام به ثبت سفارش کالای وارداتی می‌نماید.پس از ارائه‌ی مجوزهای لازم و مدارک ثبت سفارش واردات و انجام تعهدات لازم (جهت مصرف ارز برای صرفاً واردات و نه مقصودی دیگر)، سفارش ارز
مورد نیاز خود را به بانک (که بانک عامل نامیده می‌شود) تقدیم می‌کند.
بانک مرکزی از طریق پرتال یکپارچه ارزی، ارز مورد نیاز واردکننده (یا سایر متقاضیان ارز) را تأمین می‌کند و از مسیر روابط بین بانک عامل ایرانی وبانک‌های طرف قرارداد در کشور مبدأ (یا کشور ثالث)، پرداخت ارز را به فروشنده‌ی خارجی را انجام می‌دهد. سپس واردکننده اقدام به تحویل و واردات کالا به کشور می‌نماید.
سایر متقاضیان مجاز ارز، به عنوان مثال مسافران، پس از ارائه‌ی ویزای کشور مقصد و بلیط و سایر ملزومات اثبات سفر به بانک عامل، ارز مورد نیاز خود را، که دارای سقف معینی است، تحویل می‌گیرد.
تأمین ارز از طریق صرافی‌ها، بیشتر به دلیل تحریم‌های بانکی ایران است. اکثر بانک‌های ایرانی امکان مبادله‌ی مستقیم ارز با بانک‌های بسیاری ازکشورها را ندارند. بنابراین برای بسیاری از مقاصد، واردکنندگان برای تأمین ارز مورد نیاز خود، به صرافی‌ها رجوع می‌کنند.
بانک مرکزی برای شفاف کردن معاملات ارزی صرافی‌ها، اقدام به تأسیس سامانه‌ی نیما نمود.زیرا معتقد بود بسیاری از تقاضاهای ارزی، کاذب است و اکثراً جهت واردات غیرضروری یا به نیت سرمایه‌گذاری و نوسان‌گیری از ارزها انجام می‌گیرد.
بنابراین با وجود سامانه نیما، متقاضیان ارز اقدام به ثبت نیازشان در این سامانه می‌کنند.سپس صرفاً صرافی‌های مجاز و معتمد دولت، اقدام به پاسخ‌گویی به این تقاضاها می‌نمایند و پیشنهاد قیمتی خود برای آن میزان ارز را مطرح
می‌نمایند.
در مرحله بعد متقاضی از بین پیشنهادهای رسیده، بهترین را انتخاب نموده و ارز خود را تأمین می‌کند. به زعم بانک مرکزی و دولت، تمام این فرایند شفاف است و به صورت آنلاین ثبت می‌شود و احتمال سفته‌بازی کاهش پیدا می‌کند.
سامانه سنا
سنا مخفف “سامانه نظارت بر ارز” است.این سامانه با هدف گردآوری سیستماتیک معاملات بازار ارز و نقل و انتقالات ارزی در صرافی‌های کشور راه‌اندازی شده است.تمام صرافی‌های دارای مجوز بانک مرکزی، موظف هستند اطلاعات همه معاملات روزانه‌ی خود را در این سامانه ثبت کنند.از مجموع همه‌ی معاملات صرافی‌ها و نرخ‌های ثبت شده آن‌ها، میانگین وزنی محاسبه و اعلام می‌شود.به این نرخ، نرخ سنا می‌گویند.
بنابراین نرخ سنای امروز، حاصل میانگین وزنی معاملات دیروز صرافی‌های قانونی است.اگر صرافان مجاز در کشور تخطی داشته باشند و اطلاعات مربوط به معاملات ارزی خود را در این سامانه به درستی ثبت نکنند، بانک مرکزی می‌تواند
اقدام به جریمه‌ی این صرافی‌ها و حتا ابطال مجوز آن‌ها نماید.
بازیگران اصلی سامانه نیما
– واردکنندگان کالا و خدمات در سمت تقاضای ارز
– صادرکنندگان کالا و خدمات در سمت عرضه‌ی ارز
– واسطه‌های قانونی، شامل بانک‌ها و صرافی‌های مجاز، که منابع ارزی را از صادرکنندگان دریافت کرده و به واردکنندگان می‌رسانند
– سیاستگذار که بر اساس پیش‌بینی منابع عرضه و مصارف تقاضا، می‌تواند اقدام به بازارگردانی نموده و نرخ ارز را کنترل نماید
اهداف تأسیس سامانه نیما
– کشف نرخ واقعی ارز بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا
– کمک به ثبات نرخ ارز توسط عملیات بازارگردانی بازیگران اصلی بازار ارز
– ایجاد بازاری کارا، منصفانه و شفاف برای معاملات ارزی
– کمک به یکسان سازی نرخ ارز
– ایجاد سازوکاری امن و قابل اتکا برای انجام تسویه وجوه معاملات ارزی
– هویت بخشی و ساماندهی بازیگران عمده بازار ارز
– اعتباربخشی و رتبه‌بندی اعضاء و بازیگران عمده بازار ارز
آیا سامانه نیما موفق بوده است؟
به قول فریدمن؛ “اگر مدیریت یک بیابان را به دست دولت بسپارید، دولت پس از چندسال با کمبود ریگ مواجه می‌شود”.سامانه نیما در زمان تأسیس، اهداف خوب و مناسبی داشت. می‌توانست واقعاً باعث شفافیت و کارایی بالای بازار معاملات ارزی بشود.
هر واردکننده‌ای در سریع‌ترین زمان ممکن و صرفاً با زدن چند کلیک، می‌توانست اقدام به تهیه‌ی ارز مورد نیاز خود، به صورت کاملاً قانونی و شفافنماید.اما آقای فریدمن قطعاً درست گفته است.کاش می‌شد این سامانه توسط یک شرکت خصوصی راه‌اندازی شود.سامانه نیما پس از گذشت مدت بسیار کوتاهی، تبدیل به ابزاری قانونی برای دولت گشت، که توسط آن شرکت‌های صادرکننده را مجبور به فروش ارزانقیمت ارز خود کند.
از طرفی بسیاری از بانک‌های عامل در سامانه نیما، در اصل عاملِ دولت هستند تا عاملِ واردکننده.خیلی از این بانک‌ها و صرافی‌ها، خود دولت هستند که با عرضه‌های خاص خود، در اصل اقدام به سرکوب قیمت دلار می‌نمایند.شکاف بین دلار نیمایی و دلار بازار آزاد، نوسان‌های بسیار شدیدی دارد و همواره به ضرر صادرکنندگان عمل کرده است.دولت شرکت‌های صادرات محور را با این نرخ‌گذاری دستوری، تا مرز فلج کردن پیش برده است.
اکنون (بهمن 1401) شکاف میان نرخ نیما و نرخ واقعی (بازار آزاد) به حدود 60% رسیده است.هر کودکی می‌تواند بفهمد که این شکاف وحشتناک، به چه رانت عظیم و کثیفی منجر خواهد شد.اخیراً هم که بانک مرکزی در تازه‌ترین شاهکار خود، نرخ نیما را عدد ثابت 28 هزار و 500 تومان اعلام کرد و رسماً گفت قصد داریم آن روی این عدد فیکسکنیم.که البته بلافاصله بزرگ‌ترین اقتصاددان تاریخ، یعنی بازارِ میان عرضه و تقاضا، نشان داد که این امر نشدنی است و تقاضا در حال نابود کردن عَرضه و عُرضه‌ی دولت است.
سخن آخر
تمام اهدافی که بالاتر برای سامانه نیما برشمردیم، از اعلامیه‌های بانک مرکزی و مصاحبه‌های رؤسای دولت و بانک‌های مرکزی بوده است.پس از 5 سال از شروع به کار این سامانه، قطعاً هیچ‌کدام از این اهداف برآورده نشد، مگر هدف بازارگردانی دولت و اعمال نفوذ بازیگران اصلی، که بازیگر اصلی هم خود دولت است.
دولت‌ها و اقتصادهای دولتی، علاقه‌ی شدیدی به سامانه دارند، سامانه‌ی هر چیزی. فقط نگاهی به سامانه‌های دلار بیاندازیم:
اتاق مبادله ارز، سامانه نیما، سامانه صمت، سامانه سنا، سامانه متشکل ارزی، اخیراً هم سامانه‌ی ناخدا و سامانه نیما 2 و سامانه مبادله ارزی.اما تجربه نشان داده که همواره دست نامرئی بازار پیروز است، نه فقط در بازارهای اقتصادی، بلکه در همه‌ی عرصه‌ها.
نظر خود را با ما در میان بگذارید